صائب تبریزی، شاعر خیال و احساس

عظمت شاعرانی همچون حافظ، سعدی، فردوسی و مولانا سبب شده بسیاری از چهره‌های ادبی و شاعران خوش‌قریحه ایرانی از نظرها دور بمانند. در میان این چهره‌ها، «صائب تبریزی» را باید یکی از برجسته‌ترین و بزرگ‌ترین شاعران ایرانی دانست که در به کارگیری تعبیرات بدیع، زبانزد و بی‌همتاست. صائب را بزرگ‌ترین غزلسرای قرن یازدهم هجری قمری (قرن هفدهم میلادی) می‌دانند.

زندگی و زمانه صائب تبریزی
«میرزا محمدعلی صائب تبریزی اصفهانی» در سال 1000 هجری قمری (1592 میلادی) در اصفهان متولد شد. البته برخی صائب را متولد تبریز می‌دانند. خانواده صائب را یکی از هزار خانواده‌ای می‌دانند که به دستور شاه‌عباس صفوی (سلطنت از 1587 تا 1629 میلادی) از تبریز کوچ کرده و در محله عباس‌آباد اصفهان ساکن شده بودند. پدر صائب یک تاجر بود، ولی عمویش، «شمس‌الدین تبریزی» که جزء خوش‌نویسان مشهور آن روزگار بود، نقشی مهم در گرایش صائب به هنر و شعر ایفا کرد. مورخان احتمال می‌دهند که خط خوشِ صائب به خاطر مشق گرفتن او از عمویش باشد. صائب در اصفهان علوم اولیه را آموخت و در جوانی به حج رفت. پس از آن، به مشهد سفر کرد و پس از بازگشت از مشهد، در سال 1034 هجری قمری (1625 میلادی) از اصفهان عازم هند شد. در آن دوران زبان فارسی در هند رایج بود و ادیبان پارسی‌گوی زیادی در آن جا می‌زیستند. صائب در مدت اقامت در هند، مورد توجه «شاه‌جهان» حاکم آن سرزمین بود. وی پس از هفت سال، هند را به مقصد هرات و کابل ترک کرد. حکمران کابل (خواجه احسن‌الله مشهور به ظفرخان) که گفته می‌شود خود نیز دستی در شعر و ادبیات داشت، از صائب پذیرایی کرد. در نهایت صائب در 1042 هجری قمری (1633 میلادی) به اصفهان بازگشت و از سوی شاه‌عباس دوم (سلطنت از 1642 تا 1662 میلادی) به مقام ملک‌الشعرایی منصوب شد. صائب پس از هشتاد سال زندگانی، در سال 1086 یا 1087 هجری قمری (1675 میلادی) در اصفهان بدرود حیات گفت. آرامگاه او در باغ کوچکی در محله عباس‌آباد اصفهان قرار دارد. خیابان مجاور این آرامگاه، به نام صائب نامگذاری شده است.

اشعار و آثار صائب تبریزی
صائب زیاد شعر گفته و از او اشعار زیادی به جا مانده است. شمار اشعار صائب را 60 تا 120 هزار بیت تخمین زده‌اند. این اشعار به جز حدود سه چهار هزار بیت، همگی در قالب غزل سروده شده‌اند. به جز اشعار فارسی، 17 غزل به زبان ترکی نیز به صائب منسوب است. از نظر سبک شعری، صائب را یکی از بزرگ‌ترین شاعران سبک هندی می‌دانند. این سبک حداقل حدود یک قرن پیش از صائب شکل گرفته بود و به دلیل آن که شاعران هندی بیشتر به آن گرایش داشتند، به این نام خوانده شد. در سبک هندی خیال‌پردازی افراطی، استفاده بسیار زیاد از تمثیل، استفاده از لغات محاوره‌ای و تصویرسازی‌های مرکب و پیچیده از ویژگی‌های این سبک عنوان می‌شود. یکی از ویژگی‌های خاص اشعار صائب، استفاده از صنعت ادبی اسلوب معادله است. در این صنعت شعری شاعر با استفاده از آرایه تمثیل به شکلی موضوع را در بیت بیان می‌کند که بتوان جای دو مصراع را بدون از بین رفتن معنا عوض کرد. از نظر بیان مضامین ظریف و خیال‌انگیز، صائب را پیش‌رو و بی‌رقیب می‌دانند. صائب در بیشتر غزل‌های خود از چندین موضوع سخن گفته و ابیات غزل‌ها از یکدیگر استقلال معنایی دارند. به خاطر وجود تک‌بیت‌های زیاد در سروده‌های صائب، او را «شاعر تک‌بیت‌ها» هم گفته‌اند. وی در این تک‌بیت‌ها مضامین نغزی را گنجانده است، به طوری که شمار قابل توجهی از آن‌ها در میان مردم ایران به ضرب‌المثل تبدیل شده‌اند. صائب در ابیات خود به برخی رویدادهای عمر خود نیز اشاره کرده است، مانند محل تولد و روی آوردن به شاعری. اشعار صائب در دیوانی گرد آمده است، ولی چند اثر نیز به صورت جداگانه با عنوان «مرآت الجمال»، «آرایش نگار»، «میخانه»، «واجب‌الحفظ» و مثنوی «قندهارنامه» به عنوان منتخبی از دیوان او به چاپ رسیده است. از این میان قندهارنامه را یک مثنوی نیمه‌تمام می‌دانند که به سفارش شاه عباس دوم پیرامون فتح قندهار سروده شده است.