آیین‌های زورخانه‌ای، نماد فرهنگ جوانمردی در ایران

ظاهر شدن یک فعالیت ورزشی به عنوان یک آیین و عنصر فرهنگی، رویدادی است که به خودی خود خاص بودن یک فرهنگ و جامعه را نشان می‌دهد، ولی آن چه در «آیین‌های پهلوانی» دیده می‌شود، صرفا نمی‌تواند یکی از مناسک اجتماعی به حساب آید. آیین‌های پهلوانی نمادی از یک فرهنگ است که قدمت آن به بیش از هزار سال می‌رسد و امروز نیز سرزنده و پویاست. اگر بخواهیم در فرهنگ‌های مختلف، عناصری نزدیک به آیین‌های پهلوانی را بر شماریم، باید به خرده‌فرهنگ سامورایی در ژاپن یا خرده‌فرهنگ شوالیه‌گری در اروپا یا جریان فتیان در کشورهای اسلامی اشاره کنیم، هر چند هیچ کدام از این جریانات با آیین‌های پهلوانی ایران تفاوت‌های ماهوی دارند و به جامعیت آن نیستند.

کارکردهای فرهنگی آیین‌های پهلوانی

آیین‌های پهلوانی که ریشه در زورخانه‌ها دارند، یک راه و روش زندگی برای ایرانیان بوده است. زمانی که هنوز مدارس تا این حد گسترده نشده بود و آموزش‌های متداول امروزی در جوامع وجود نداشت، فرهنگ پهلوانی در کنار حوزه‌های علوم دینی، مساجد و مکتب‌خانه‌ها (آموزشگاه‌های سنتی) منبعی برای دریافت معارف بود. در زورخانه‌ها کسانی که به عنوان «بزرگ‌تر» شناخته می‌شدند و سن و سابقه بیشتری داشتند، به عنوان الگوی جوان‌ترها شناخته می‌شدند و مشی و منش آنان راهنمای دیگران بود. معمولا کسانی که در زورخانه‌ها حضور می‌یافتند، کمک به مستمندان و دستگیری از ضعفا را مهم‌ترین هدف زندگی‌شان می‌دانستند و به صورت عام‌المنفعه در پی خدمت‌رسانی به جامعه بر می‌آمدند. کسانی که در فضای زورخانه‌ها حضور می‌یافتند، نه تنها با انجام حرکات ورزشی قدرت بدنی خود را تقویت می‌کردند، بلکه از نظر اخلاقی و اجتماعی نیز مرام و مسلکی ویژه پیشه می‌کردند و در جامعه به افرادی مورد اعتماد تبدیل می‌شدند.

هر چند زورخانه یک مکان ورزشی به شمار می‌آید، ولی استفاده از آن تنها برای ورزش نیست. زورخانه مبدئی برای کارهای عام‌المنفعه اجتماعی است. «گلریزان» رسمی است که از گذشته‌های دور در زورخانه‌ها رواج دارد و در آن بزرگان و پهلوانان به جمع‌آوری کمک‌های مردمی برای مستمندان می‌پردازند. این کمک‌ها کاملا با تمایل افراد و به خاطر احترامی که پهلوانان در بین مردم دارند، اهدا می‌شود و در آن باج‌گیری یا اجبار راهی ندارد؛ موضوعی که تفاوت آیین‌های پهلوانی را با بسیاری از خرده‌فرهنگ‌های موجود در جوامع دیگر را نمایان می‌کند. سنت «سفره‌داری» نیز دیگر رسم مهم زورخانه‌هاست که در آن، در ایام خاص غذایی پخته می‌شد و همه افراد به خوردن آن دعوت می‌شدند. در این رسم فقیر و غنی سر یک سفره می‌نشستند و با یکدیگر هم‌غذا می‌شدند و بدین شکل، تلاشی برای نزدیکی بیشتر طبقات اجتماعی و گسستن مرزهای اعتباری موجود در جوامع صورت می‌گرفت.

آیین‌های زورخانه‌ای پیوست‌هایی نیز با خود دارند که موسیقی زورخانه‌ای مهم‌ترین آن به شمار می‌رود. موسیقی‌هایی مخصوص که اشعار حماسی و ضرباهنگ رزمی مشخصه‌های اصلی آن است، همزاد ورزش زورخانه‌ای است. هنگام ورزش کردن، «مرشد» با نواختن ضرب، علاوه بر خواندن اشعار، ضرباهنگ انجام حرکات را هماهنگ می‌کند. مدح و ستایش امام علی، پیشوای اول شیعیان که به عنوان پیشوای جوانمردان شناخته می‌شود، جزء جدایی‌نشدنی از آیین‌های زورخانه‌ای و اجراهای مرشد محسوب می‌شود. در میانه گود زورخانه که ورزشکاران گرداگرد آن به انجام حرکات مشغولند، فردی که معمولا بزرگ‌تر جمع است، با هماهنگی مرشد ورزشکاران را هدایت می‌کند و حرکات را نظم می‌دهد. حرکاتی که در ورزش زورخانه‌ای اجرا می‌شود گوناگونی زیادی دارد. این حرکات به عنوان تمرین آمادگی قوای رزمی برای حضور در میدان نبرد شمرده می‌شد.

پیشینه آیین‌های پهلوانی و زورخانه‌ای

محققان آیین‌های پهلوانی را به پیش از ورود اسلام به ایران منسوب می‌دانند. زورخانه مرکز اجرا و آموزش آیین‌های پهلوانی بود. کسانی که در زورخانه حاضر می‌شدند موظف بودند از کیان جامعه خود در برابر هجوم دشمنان محافظت کنند. از همان زمان، حضور در زورخانه به زمان‌های فراغت اختصاص داشت و افراد پس از فعالیت‌های کاری روزانه، در زمانی مشخص به زورخانه می‌آمدند تا در آن جا دیداری تازه کنند و به ورزش بپردازند. این زمان ممکن بود صبح پیش از شروع روز کاری یا شب‌هنگام، پس از پایان زمان کار و فعالیت روزانه باشد.

ثبت جهانی آیین‌های پهلوانی ایران

16 نوامبر 2010 (25 آبان 1389) روز ثبت آیین‌های پهلوانی و زورخانه‌ای ایران در یونسکو به شمار می‌رود. تا پیش از ثبت آیین‌های پهلوانی در فهرست یونسکو، هیچ میراث ناملموسی که مرتبط با حوزه ورزش باشد، ثبت نشده بود.