آیین‌های زورخانه‌ای، نماد فرهنگ جوانمردی در ایران

ظاهر شدن یک فعالیت ورزشی به عنوان یک آیین و عنصر فرهنگی، رویدادی است که به خودی خود خاص بودن یک فرهنگ و جامعه را نشان می‌دهد، ولی آن چه در «آیین‌های پهلوانی» دیده می‌شود، صرفا نمی‌تواند یکی از مناسک اجتماعی به حساب آید. آیین‌های پهلوانی نمادی از یک سبک زندگی و منش اجتماعی است که قدمت آن به بیش از هزار سال می‌رسد و امروز نیز سرزنده و پویاست. اگر بخواهیم در فرهنگ‌های مختلف، عناصری نزدیک به آیین‌های پهلوانی را بر شماریم، باید به خرده‌فرهنگ «سامورایی» در ژاپن یا خرده‌فرهنگ «شوالیه‌گری» در اروپا یا «جریان فتیان» در کشورهای اسلامی اشاره کنیم، هر چند تمام این جریانات با آیین‌های پهلوانی ایران تفاوت‌های ماهوی دارند و به جامعیت آن نیستند.

کارکردهای فرهنگی آیین‌های پهلوانی

آیین پهلوانی که در زورخانه‌ها ریشه دارد، یک راه و روش زندگی برای ایرانیان بوده است. در گذشته که مدارس تا این حد گسترده نشده بودند و آموزش‌های متداول امروزی در جوامع وجود نداشت، زورخانه در کنار حوزه‌های علوم دینی، مساجد و مکتب‌خانه‌ها (آموزشگاه‌های سنتی) منبعی برای دریافت معارف و تعالیم اخلاقی بود. در زورخانه‌ها کسانی که به عنوان «بزرگ‌تر» شناخته می‌شدند و سن و سابقه بیشتری داشتند، الگوی جوان‌ترها بودند و مشی و منش آنان راهنمای دیگران بود. معمولا کسانی که در زورخانه‌ها حضور می‌یافتند، کمک به مستمندان و دستگیری از ضعفا را مهم‌ترین هدف زندگی‌شان می‌دانستند و به صورت عام‌المنفعه در پی خدمت‌رسانی به جامعه بر می‌آمدند. در واقع آنان که در فضای زورخانه‌ها حضور می‌یافتند، نه تنها با انجام حرکات ورزشی قدرت بدنی خود را تقویت می‌کردند، بلکه از نظر اخلاقی و اجتماعی نیز مرام و مسلکی ویژه پیشه می‌کردند و در جامعه به عنوان افرادی مورد اعتماد مطرح می‌شدند.

در مراسم گلریزان چند نفر از بزرگ‌ترها که دارای جایگاه اجتماعی هستند برای جمع‌آوری کمک‌های مردم پیش‌قدم می‌شوند

هر چند زورخانه یک مکان ورزشی به شمار می‌آید، ولی استفاده از آن تنها برای ورزش نیست. زورخانه مبدئی برای کارهای عام‌المنفعه اجتماعی است. «گلریزان» رسمی است که از گذشته‌های دور در زورخانه‌ها رواج دارد و در آن بزرگان و پهلوانان به جمع‌آوری کمک‌های مردمی برای مستمندان می‌پردازند. این کمک‌ها کاملا با تمایل افراد و به خاطر احترامی که پهلوانان در بین مردم دارند، اهدا می‌شود و در آن باج‌گیری یا اجبار راهی ندارد؛ موضوعی که تفاوت آیین‌های پهلوانی با بسیاری از خرده‌فرهنگ‌های موجود در جوامع دیگر را نمایان می‌کند. سنت «سفره‌داری» نیز دیگر رسم مهم زورخانه‌هاست که در آن، در ایام خاص غذایی پخته می‌شود و همه افراد به خوردن آن دعوت می‌شوند. در این رسم فقیر و غنی سرِ یک سفره می‌نشینند و با یکدیگر هم‌غذا می‌شوند و بدین شکل، تلاشی برای نزدیکی بیشتر طبقات اجتماعی و گسستن مرزهای اعتباری موجود در جوامع صورت می‌گیرد.

سفره‌داری و اطعام مردم از آیین‌های زورخانه‌ای است

آیین‌های زورخانه‌ای پیوست‌هایی نیز با خود دارند که موسیقی زورخانه‌ای مهم‌ترین آن به شمار می‌رود. موسیقی‌هایی مخصوص که اشعار حماسی و ضرباهنگ رزمی مشخصه‌های اصلی آن است، همزاد ورزش زورخانه‌ای است. هنگام ورزش کردن، «مرشد» با نواختن ضرب، علاوه بر خواندن اشعار، ضرباهنگ انجام حرکات را هماهنگ می‌کند. مدح و ستایش امام علی، پیشوای اول شیعیان که با لقب «پیشوای جوانمردان» شناخته می‌شود، جزء جدایی‌نشدنی از آیین‌های زورخانه‌ای و اجراهای مرشد محسوب می‌شود. در میانه گودِ زورخانه که ورزشکاران گرداگرد آن به انجام حرکات مشغولند، فردی که معمولا بزرگ‌تر جمع است، با هماهنگی مرشد ورزشکاران را هدایت می‌کند و حرکات را نظم می‌دهد. حرکاتی که در ورزش زورخانه‌ای اجرا می‌شود گوناگونی زیادی دارد.

حرکات ورزشی که در زورخانه اجرا می‌شود با فنون جنگاوری ارتباط دارد

پیشینه آیین‌های پهلوانی و زورخانه‌ای

محققان شکل‌گیری آیین‌های پهلوانی را به پیش از ورود اسلام به ایران منسوب می‌کنند. زورخانه از آن زمان مرکز اجرا و آموزش آیین‌های پهلوانی بود. کسانی که در زورخانه حاضر می‌شدند موظف بودند از کیان جامعه خود در برابر هجوم دشمنان محافظت کنند. به همین دلیل ریشه بیشتر حرکات ورزش زورخانه‌ای به نبردها و زورآزمایی‌های سنتی باز می‌گردد. از زمان شکل‌گیری آیین‌های پهلوانی، حضور در زورخانه به زمان‌های فراغت اختصاص داشت و افراد در اوقاتی مشخص که با فعالیت‌های کاری روزانه تلاقی نداشت، به زورخانه می‌آمدند تا در آن جا دیداری تازه کنند و به ورزش بپردازند. این زمان ممکن بود صبح، پیش از شروع روز کاری یا شب‌هنگام، پس از پایان زمان کار و فعالیت روزانه باشد.

در زورخانه ورزشکاران از تمام سنین حضور دارند، ولی جایگاه کهنسالان و پیشکسوتان والاتر است

ثبت جهانی آیین‌های پهلوانی ایران

16 نوامبر 2010 (25 آبان 1389) روز ثبت آیین‌های پهلوانی و زورخانه‌ای ایران در یونسکو به شمار می‌رود. تا پیش از ثبت آیین‌های پهلوانی در فهرست یونسکو، هیچ میراث ناملموسی که مرتبط با حوزه ورزش باشد، در فهرست جهانی ثبت نشده بود.