آیین کوزه‌شکنی قائن، رسمی نمادین در آستانه شروع سال جدید

شروع سال جدید خورشیدی (اواخر مارس) برای ایرانیان توام با اجرای آیین‌هایی کهن است که هر کدام زیبایی‌ها و ویژگی‌هایی خاص دارند. از میان این آیین‌ها، «نوروز» به عنوان یک میراث جهانی و رسمی باستانی، در فهرست میراث ناملموس یونسکو به ثبت رسیده است، با این حال پیرامون این رویداد، آیین‌هایی در سراسر ایران برگزار می‌شود که آگاهی درباره آن‌ها ابعاد جذابی از زندگی مردمان مناطق مختلف ایران و فرهنگ آنان را آشکار می‌کند. مردم شهرستان قائن استان خراسان جنوبی، یکی از استان‌های شرقی ایران، در آستانه نوروز رسمی دیرینه دارند که به «کوزه‌شکنی» معروف است. آنان در این آیین نمادین، کوزه‌های قدیمی را با آدابی خاص می‌شکنند و آن را با کوزه‌هایی نو جایگزین می‌کنند.

جغرافیا و تاریخ قائن
شهرستان قائن در جنوب استان خراسان جنوبی واقع شده و از شمال با خواف و گناباد، از غرب با فردوس و سرایان، از جنوب با بیرجند و درمیان و از شرق با افغانستان هم‌مرز است. طول مرز این شهرستان با افغانستان به 130 کیلومتر می‌رسد. قائن 17832 کیلومتر مربع وسعت دارد. شهر قائن مرکز این شهرستان محسوب می‌شود و فاصله آن با بیرجند، مرکز استان، نزدیک 100 کیلومتر است. بر اساس متون تاریخی قائن منطقه‌ای با پیشینه‌ای طولانی است و قدمت آن به پیش از اسلام می‌رسد. در دوره‌ای قائن بزرگ‌ترین شهر در ایالت «قهستان» (منطقه‌ای در جنوب خراسان و مرکز فلات ایران) بوده است.
در قائن سه موزه «مردم‌شناسی»، «مشاهیر» و «آب» دایر است. از این میان، موزه آب در آب‌انبار قدیمی «بازار» واقع شده و در آن انواع فنون و ابزارهای مردم منطقه برای بهره‌برداری از منابع آبی و انتقال آب به نمایش درآمده است. اطلاعات قنات‌ها و نظام تقسیم آب از جمله مواردی است که در این موزه در معرض دید قرار دارد. زعفران قائن مهم‌ترین محصول آن به شمار می‌رود که از شهرتی جهانی برخوردار است. به خاطر وجود مرغوب‌ترین گونه‌های زعفران جهان در شهرستان قائن، آن را «سرزمین طلای سرخ» نیز لقب داده‌اند. قائن به خاطر پیشینه خود عناصر فرهنگی پرشماری دارد که «کوزه‌شکنی» یکی از آن‌ها محسوب می‌شود.

آیین کوزه‌شکنی، شکل اجرا و نمادها
آیین کوزه‌شکنی یکی از آیین‌های مربوط به پایان سال (خورشیدی) است. کوزه از جمله پرکاربردترین ظروف حمل و ذخیره آب در مناطق کویری ایران است که از گل درست می‌شود. از آن جا که آب داخل کوزه به مرور از بدنه آن به بیرون تراوش می‌کند، آب داخل کوزه خنک می‌شود، ولی پس از مدتی استفاده، داخل کوزه‌ها جلبک می‌گیرد و منافذ بدنه کوزه آن با املاح آب بند می‌آید. به همین خاطر باید از کوزه‌ای نو استفاده کرد، زیرا اگر در چنین کوزه‌ای آب نگهداری شود مزه آن تغییر می‌کند.
رسم کوزه‌شکنی قائن در آخرین چهارشنبه سال برگزار می‌شود. در این آیین چند تکه زغال را به نشانه سیاه‌بختی، مقداری نمک را به نشانه شورچشمی و یک سکه را به نشانه تنگ‌دستی درون کوزه‌هایی قدیمی و کهنه که دیگر استفاده‌ای ندارند، می‌اندازند. سپس خانم خانه کوزه را دور سر خود و دیگر اعضای خانواده می‌چرخاند و از بالای بام به میانه کوچه می‌اندازد. قائنی‌ها معتقدند با این کار بلا و بیماری از خانه بیرون می‌رود و سالی که پیش روست با طراوت و خوشبختی و مکنت همراه خواهد بود. زنان همزمان با انداختن و شکستن کوزه‌ها این عبارات را زمزمه می‌کنند: «غم برو، شادی بیا/ محنت برو، روزی بیا!». پس از شکستن کوزه‌ها، کوزه‌های نو را از آب پر می‌کنند تا از آب آن استفاده کنند. کوزه‌شکنی آیینی توام با شعف و شادمانی است. در دل این رسم دیرینه، از استادان کوزه‌گر که از درآمدی اندک برخوردار بودند حمایت می‌شد و گوشه‌ای از فرهنگ ایرانیان در کمک به هم‌نوع به نمایش در می‌آمد. همچنین به رسم ایرانیان که در آستانه سالِ جدید به خانه‌تکانی و نظافت منزل مشغول می‌شوند، کوزه‌شکنی نیز رسمی برای نو کردن وسایل منزل محسوب می‌شد.
کارشناسان معتقدند آیین کوزه‌شکنی در دورانِ باستان ریشه دارد. به عقیده آنان در ایرانِ باستان هم آیینی مشابه با آیین کوزه‌شکنی وجود داشته است. با این حال شواهد موجود درباره کوزه‌شکنی قائن حداکثر به دوران قاجاریه (قرن نوزدهم) باز می‌گردد.

ثبت ملی آیین کوزه‌شکنی قائن
آیین کوزه‌شکنی قائن در سال 2013 میلادی (1391 خورشیدی) در فهرست میراث ناملموس ملی ایران ثبت شد.