بایاتی‌لار، دوبیتی‌های عامیانه آذری‌زبان‌ها
بایاتی‌لار، دوبیتی‌های عامیانه آذری‌زبان‌ها
سنت‌های شفاهی هر قوم و جامعه، یکی از پربارترین بخش‌های فرهنگی آن‌ها را تشکیل می‌دهد. از آن جا که این سنت‌ها معمولا در طول چندین قرن شکل گرفته و اصلی‌ترین عناصر آن، مردم عادی بوده‌اند، تنوع آن بسیار زیاد است. در طول شکل‌گیری این سنت‌ها، مردم مختلف متناسب با شرایط روزگار، به قریحه خود اضافاتی بر آن داشته‌اند و به تدریج، بخش‌هایی که فراگیری بیشتری پیدا کرده، حفظ شده است.
این سنت‌ها معمولا به شکلی سینه به سینه منتقل شده و در دوران معاصر، به خاطر غلبه مدرنیته بر زندگی مردم و فراموش شدن سنت‌های گذشته، به خطر افتاده است. از این رو شناخت و مطالعه آن‌ها برای پاسداشت و حفظ بخش‌هایی غنی از فرهنگی هر جامعه، ضروری است.
در میان مردم آذربایجان نیز، سنت‌های شفاهی بسیاری وجود دارد که ریشه تاریخی برخی از آن‌ها را، به دلیل قدمت و پیشینه بسیار زیاد، نمی‌توان به درستی تخمین زد. سنت عاشیقی به عنوان یکی از مهم‌ترین سنت‌های فرهنگی خطه آذربایجان، رنگین‌کمانی از روایت و هنرمندی است و شناسنامه فرهنگ آن به شمار می‌آید. در کنار آن هم، برخی عناصر فرهنگی دیگر رشد و غنا پیدا کرده‌اند، از جمله شعرهایی که به صورت دوبیتی در میان مردم رواج پیدا کرده و به «بایاتی‌لار» معروفند. بایاتی‌لار در واقع دوبیتی‌های عامیانه آذربایجان محسوب می‌شود.
بایاتی‌لار و مضامین آن
دوبیتی‌های عامیانه مردم آذربایجان، به صورت نسل به نسل، از گذشته‌های دور منتقل شده و به دوران ما رسیده‌اند. در این فرایند، بسیاری از راویان بر اساس سلیقه و ذوق خود، در این دوبیتی‌ها تصرفاتی به وجود آورده‌اند تا با رویدادها و حالات مختلف زندگی مردم آذربایجان تناسب پیدا کند. بدین ترتیب بایاتی‌لار در بخش‌های متخلف زندگی، همراه شادی‌ها و غم‌های مردم شده و نقشی پررنگ در تمام آداب و رسوم آن‌ها پیدا کرده است.
بایاتی‌لار در جشن‌های عروسی، تولد نوزاد، مراسم ترحیم، تنهایی‌ها و خلوت‌های عاشقانه و پند و اندرز مردم آذربایجان حضور دارد. دختران آذری با بایاتی‌لار آرزوهای خود را برمی‌شمارند و عاشقان، محبت خود به معشوق را با بایاتی‌لار بیان می‌کنند. چوپانان در تنهایی خود، زمانی که در کوه و صحرا هستند یا راویان حماسه زمانی که می‌خواهند از مردانگی و آزادگی بگویند، بایاتی‌لار می‌خوانند و زنان در سوگ عزیزان خود، با ناله و سوز، بایاتی‌خوانی می‌کنند؛ کاری که به «اوخشما» (مویه) خوانده می‌شود. بدین ترتیب می‌توان بایاتی‌لار را اشعاری دانست که بر روح و زندگی مردم آذربایجان جاری است.
شاعران بایاتی‌لار معمولا ناشناخته‌اند، ولی بیان‌های متفاوت و حالت‌های گوناگونی که بر آن حاکم است، نشان می‌دهد اولا شکل‌گیری این سنت شفاهی در طول سال‌های گوناگون رخ داده و ثانیا، افراد و گروه‌های مختلفی در آن نقش داشته‌اند. مردم آذری‌زبان، خصوصا افراد کهنسال، بایاتی‌لارهای متعددی را از حفظ هستند و متناسب با احوال و رویدادها، آن‌ها را برای دیگران می‌خوانند. وجه غنایی بایاتی‌لارها سبب شده این دوبیتی‌ها گاهی با آواز و به صورت دسته‌جمعی نیز به اجرا درآید.
شکل و ساختار بایاتی‌لار
بایاتی‌لار چهار مصراع دارد که هر مصراع از هفت هجا تشکیل شده است. معمولا در ساختار بایاتی‌لار، مصراع‌های اول و دوم، مقدمه‌ای است تا مقصود شاعر در مصراع چهارم و گاهی مصراع سوم و چهارم بیان شود. چند نمونه از بایاتی‌لارها که هر کدام مضامینی خاص دارند به این شرح است:
1. «قارا آت نالی نئینر/ قاراقاش خالی نئینر
سنین تک یاری اولان/ دوولتی مالی نئینر.»
اسب سیه نعل را می‌خواهد چه کار
ابرو سیاه خال را می‌خواهد چه کار
کسی که یاری همچون تو دارد
با مال و منال دنیا چه کاری دارد؟
2. «قارداشلار... های قارداشلار/ یاغیش یاغار قار باشلار
اؤلسه باجیلار اؤلسون/ هئچ اؤلمه سین قارداشلار.»
برادرها... ای برادرها
باران می‌بارد و برف آغاز می‌شود
اگر قرار بر مرگ باشد خواهرها بمیرند
مبادا که برادران بمیرند!
3. «ساوالاندان یئل اسدی/ اسدی صبریمی کسدی
ساغ گؤزوم سنه قوربان/ سول گؤزوم منه بسدی.»
در کوه سبلان باد که وزید
صبرم برید
چشم راستم فدای تو باد
حقا چشم چپم برای من کافی‌ست.
ثبت ملی بایاتی‌لار
سنت غنی بایاتی‌لار که در میان مردم آذری‌زبان ایران در استان‌های آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اردبیل، زنجان و ترک‌زبابان استان مرکزی رواج دارد، در سال 2024 میلادی در فهرست میراث معنوی ایران به ثبت رسید.
| نام | بایاتی‌لار، دوبیتی‌های عامیانه آذری‌زبان‌ها |
| کشور | ایران |
| ناحیه | آذربایجان شرقی |
| نوع | سایر |
| ثبت | ملی |
آداب و رسوم
نوع کور رنگی را انتخاب کنید
کوری سرخ کوری سبز کوری آبی قرمز به سختی دیده می شود سبز به سختی دیده می شود آبی به سختی دیده می شود تک رنگ تک رنگ خاصتغییر اندازه فونت:
تغییر فاصله کلمات:
تغییر ارتفاع خط:
نوع ماوس را تغییر دهید: