اولین خوشنویس معاصر که قرآن را به خط نستعلیق نگاشت

استاد سیدحسین میرخانی، خوشنویس نام‌آشنای تاریخ معاصر کشورمان و از بنیان‌گذاران انجمن خوشنویسی ایران در سال 1286 هجری شمسی در تهران به دنیا آمد. او فرزند سیدمرتضی برغانی است که خود دستی بر آتش خوشنویسی داشت و از شاگردان مستقیم میرزا رضا کلهر به شمار می‌آمد. سیدحسین هنر خوشنویسی را نزد پدرش فرا گرفت و حرفه پدر را در فضایی خانوادگی آموخت. او از سن دوازده سالگی کتابت را به شکل حرفه‌ای آغاز و چارچوب تکامل‌یافته مکتب کلهر را به واسطه پدر درک کرد و آن را دستمایه هنر خوشنویسی خویش قرار داد. این خوشنویس علاوه بر میرزا رضا کلهر از عمادالکتاب و چارچوب هنری او نیز متاثر بود و از آن برای هرچه غنی‌‌تر ساختن نظام هندسی خوشنویسی خود بهره برد. قلم و قالب تخصصی سیدحسین میرخانی در خوشنویسی، کتابت بود و نقطه اوج کاری او در این زمینه به کتابت قرآن ماندگاری بازمی‌گردد که آن را در سال 1339 هجری شمسی به رشته تحریر درآورد. علاوه بر این، استاد سیدحسین میرخانی سطرنویس قهاری بود و در قلم مشقی دستی چیره داشت؛ به نحوی که امروز، سطرها و سرمشق‌های به جا مانده از او زبانزد اهالی خوشنویسی است. استاد معتقد بود که کتابت، پهلوانی در خط است و کسی که می‌تواند با تبحر کتابت کند، پهلوان خطاطی است. سیدحسین به طور منظم 6 روز در هفته را به تعلیم خوشنویسی می‌پرداخت و این روند را به مدت سی سال ادامه داد. او در طول این مدت طولانی توانست شاگردان بسیاری را تربیت کند و میراث آموزشی ارزنده‌ای را به یادگار بگذارد. هنگامی که در مراحل نهایی کار شاگردانش، تحول و تفاوت را مشاهده می‌کرد، به وجد می‌آمد و خدای متعال را شکر می‌گفت. این خوشنویس متخلق، متواضعانه شاگردان طراز اول خود را استاد خطاب کرده و همواره به آنها توصیه می‌کرد که از روی آثار متقدمان خوشنویسی به‌ویژه بزرگانی چون میرزا رضا کلهر و عمادالکتاب، مشق خط کنند.

سیدحسین میرخانی و فضل تقدم در نگارش قرآن به خط نستعلیق

استاد سیدحسین میرخانی اولین خوشنویس تاریخ معاصر بود که توفیق یافت قرآن کریم را به خط نستعلیق بنگارد. او ماجرای نگارش قرآن کریم را در خاطره‌ای این‌گونه بیان می‌کند: "سال‌ها در فکر این بودم که قرآن مجید را با خط نستعلیق بنویسم اما هرگز جرات این کار بزرگ را به خود ندادم. تا اینکه شبی نزدیکی‌های سحر خواب دیدم که قلم در دست دارم و در صفحه آسمان «بسم ‌الله‌ الرحمن الرحیم» می‌نویسم که از شرقی‌ترین قسمت آسمان شروع می‌شد و تا غربی‌ترین بخش آن ادامه داشت. وقتی از خواب بلند شدم، حالتی روحانی در من ایجاد شد که به لطف آن حالت، نوشتن قرآن به خط نستعلیق را آغاز کردم و و پایان کتابت قرآن، کار را رها نساختم".

مرحوم سیدحسین میرخانی کتابت قرآن را از روی قرآن سلطانی که به خط نسخ نگاشته شده بود، به نستعلیق برگرداند و با توجه به الگوی خط نسخ، کار دشواری را به انجام رساند. قرآن نخست در قطع رقعی چاپ شد و در چاپ‌های آتی با ترجمه و تفسیر حکیم الهی قمشه‌ای به زیور طبع آراسته شد. بنا بر نقل اشرف‌ سادات میرخانی، بالغ بر 40 هزار نسخه از این قرآن با تجدید چاپ‌های مکرر در دسترس شیفتگان کلام‌الله مجید قرار گرفته است و علاوه بر این، در شهر لاهور پاکستان نیز به شکلی نفیس چاپ شده است. استاد سیدحسین میرخانی در پرتو این تلاش هنری و معنوی ارزشمند، نام خود را در زمره معدود پیشگامان نگارش قرآن ازجمله: شاه محمود نیشابوری(خوشنویس قرن دهم هجری)، میرزا اسدالله شیرازی(1307.ه.ق) و مرحوم دماوندی، خوشنویسان دوره قاجار قرار داده است. گویی عطش نگارش قرآن در وجود استاد سیدحسین فروکش نمی‌کند و او طرح نگارش قرآن دوم را از سال 1289 هجری شمسی آغاز و در سال 1333 پس از پنج سال صرف زمان به اتمام رساند و این قرآن نیز در سال 1339 به چاپ رسید. این قرآن در قطع رحلی چاپ شده و کتابت آن، نقطه اوج قلم استاد سیدحسین میرخانی در صفحه‌نگاری و یکی از شاهکارهای کتابت در خط نستعلیق به شمار می‌آید.

دلباختگی استاد به تعلیم

استاد میرخانی شیفته تعلیم بود و شخصیت پرجاذبه‌اش او را به معلمی محبوب بدل ساخته بود. این هنرمند در سبک و شیوه نگارش، تعلیم خط و ایجاد انگیزه میان هنرجویان، معلمی واقعی و انسانی موفق محسوب می‌شد. در سرمشق‌های سیدحسین، روح عبودیت و عرفان موج می‌زد و مضامینش مملو از پند و اندرز، ‌دین‌داری، جوانمردی، امید، حکمت و درس زندگی بود. او با وضودر کلاس خط حاضر می‌شد و در کنار آموزش خوشنویسی، همواره به تربیت و تزکیه روح هنرجویان می‌پرداخت و تعبد و انسانیت را در وجود شاگردان خود تقویت می‌ساخت. استاد از دهه 50 وجود سن بالا هر سال برای تعلیم شاگردان به مشهد مقدس می‌رفت و به واسطه اقامت‌های ماهانه خویش، زمینه ترویج و رشد خوشنویسی را برای علاقه‌مندان خط خطه امام هشتم، حضرت رضا (علیه‌السلام) فراهم می‌آورد. در زمینه تدریس، شیوه استاد مبتنی بر «کل‌آموزی» بود؛ یعنی با سرمشق دادن، به تدریج جزئیات را آموزش می‌داد و همواره سیر منطقی «از آسان به سخت» را در محتوای سرمشق‌ها رعایت می‌کرد.

ویژگی‌های خط استاد سیدحسین میرخانی

خط استاد سیدحسین میرخانی را در دو دسته از آثار می‌توان تحلیل کرد؛ نخست در مورد قرآن‌هایی که توسط او به رشته تحریر درآمده است که نشان می‌دهد این هنرمند خطاط در قرآن دوم، برای سازگاری بین خط نستعلیق و متن عربی اهتمام بیشتری مصروف داشته است. به بیان دیگر، نستعلیق را به گونه‌ای نگاشته که به شکلی اختصاصی برای کلام‌الله مجید طراحی شده است. در سایر آثار کتابتی این خطاط برجسته نیز سازگاری درونی و زیباشناختی متمایزی میان خط نستعلیق و متن فارسی دیده می‌شود. استاد میرخانی در کتابت صرفا به زیبایی مطلق کلمات و چینش آنها در کنار یکدیگر اهتمام نداشت؛ بلکه این صفت را با شیوایی و خوانایی تلفیق می‌کرد. از آنجا که او کتاب‌های درسی هم می‌نگاشت، همواره بر جنبه پیام‌رسانی خط تاکید داشت.

استاد میرخانی در نحوه به دست گرفتن قلم، سیاقی منحصر به فرد داشت؛ به طوری که او قلم را در میان انگشتان خود فشار نمی‌داد؛ بلکه بین دو انگشت سبابه و ابهام با آزادی مهارشده‌ای بر صفحه کاغذ می‌راند و ضمن رعایت تمامی اصول و قواعد، ترکیباتی جذاب و چشم‌نواز می‌آفرید. استاد خروش یکی از شاگردان برجسته سیدحسین میرخانی درباره ابعاد فنی خط این هنرمند برجسته می‌گوید: «خط استاد حسین میرخانی از استحکام، کمال، ترکیب، شیرینی و تمام اصول کمی و کیفی هنری برخوردار است. صافی و ظرافت خطوط قدما که با برش‌های استادان سلف (میرزا رضا کلهر و عمادالکتاب) آمیخته شده است را یک‌جا در خط استاد مشاهده می‌کنیم. انعطاف بیش از حد معمولی که در دو انگشت سبابه و ابهام استاد میرخانی وجود داشت، رقص خاصی به کلمات می‌داد و گویی واژه‌ها با آهنگ و نوای دل‌پذیری به رقص درمی‌آمدند. استاد سیدحسین میرخانی به خط نسخ نیز اعتقادی ویژه داشت و علاوه بر اینکه این خط را مادر خطوط می‌دانست، آن را برای قوام بخشیدن به خط نستعلیق و محکمی دست هم ضروری برمی‌شمرد. علی راهجیری پژوهشگر شناخته‌شده عرصه خط و خوشنویسی معتقد است که میرخانی‌ها (استاد سیدحسین و استاد سیدحسن) خط را به خوبی فهمیده و هضم کرده بودند. از نگاه راهجیری ویژگی استاد سیدحسین میرخانی این است که در خط و نگارش به جای تعصب، انعطاف داشت.

تأثیر استاد میرخانی برخوشنویسی معاصر

استاد سیدحسین میرخانی سهم مهمی را در خوش نویسی معاصر ایران به خود اختصاص داده است. سلوک و شخصیت روحانی، جذبه شاگردپروری، تاثیرگذاری بر آموزش، صرف وقت، نظام هندسی و خوشنویسانه مقبول و شیوه آموزشی خاص از جمله ویژگی‌های این چهره برجسته خوشنویسی معاصر است. ثمره اهتمام استاد میرخانی در ترویج خط نستعلیق را می‌توان در جریان‌های مهم خوشنویسی معاصر ایران پیگیری کرد. زیربنای دو جریان مهم خوشنویسی معاصر-یکی شیوه و سبک استاد غلامحسین امیرخانی و دیگر شیوه و سبک استاد کیخسرو خروش- بر اساس نظام هندسی استاد سیدحسین میرخانی تنظیم و ترسیم شده است. این دو جریان آثار کمی و کیفی مثبتی را در خوشنویسی معاصر بر جای نهاده‌اند که گرچه میوه‌های تازه‌ای به بار آورده اما همچنان از ریشه اولیه آبیاری و تغذیه می‌شود. استاد حسین میرخانی با گشودن راه نگارش قرآن در دوره معاصر، خوشنویسان توانمندی را برای تداوم این حرکت ترغیب کرد؛ به طوری که تا پایان دهه هشتاد بیش از ده قرآن توسط خوشنویسان مطرح و جوان کشور به خط نستعلیق نگارش شد و این تلاش‌ها بیش از هر دوره زمانی به سازگاری متن قرآن با خط نستعلیق انجامید. بر همین اساس، امروزه «نستعلیق قرآنی» تعبیری است که با داشتن بار زیبایی‌شناختی قابل توجه، هم‌نشینی و تلاقی حکمت و هنر را عملی ساخته است. این حرکت مدیون تاثیر استاد سیدحسین میرخانی و پیشگامی او در این عرصه است. نکته دیگر آن است که استاد حسین میرخانی با تربیت بیش از ۵۰ شاگرد اثرگذار، احیاگر خط نستعلیق و قوام‌بخش آن در عصر کنونی است و هنر او در کنار شخصیت معنوی‌اش باعث شده است که در سی سال اخیر بزرگداشت‌های هنری بسیاری به بهانه شخصیت اثرگذار این خوشنویس فرهیخته برگزار شود. بی‌تردید اگر حضور و اهتمام ویژه استاد میرخانی در کار نبود، خوشنویسی معاصر ایران امروز در جایگاهی پایین‌تر از وضعیت فعلی قرار می‌گرفت. استاد سیدحسین میرخانی سرانجام پس از سال‌ها تلاش و کوشش اثرگذار در سپهر هنر خوشنویسی، در تاریخ یازدهم اسفند سال 1361 دعوت حق را لبیک گفت و پیکرش در مسجد فیروزآبادی شهرری آرام گرفت.

شاگردان سیدحسین میرخانی

استاد سیدحسین میرخانی در طول عمر پربار خود شاگردان بسیاری را تعلیم و پرورش داد که از جمله آنها می‌توان به استادان صاحب‌نامی چون: غلامحسین امیرخانی، فتحعلی واشقانی، کیخسرو خروش، محمد سلحشور، نصرالله افجه‌ای، محمد احصائی، قربانعلی اجلی، حسین کاشیان، رضا مافی و... اشاره کرد.

آثار استاد میرخانی

علاوه بر دو قرآن ارزشمندی که به قلم استاد سیدحسین میرخانی به رشته تحریر درآمده است، آثار ماندگار دیگری هم از این خوشنویس توانمند کشورمان به جا مانده که از جمله آنها می‌توان به: جزوه نماز، قصیده قرآنیه و قصیده خاتمیه، مثنوی، جزوه چهارفصل، رهروان شب، موش و گربه، دوره سه‌ جلدی رسم‌المشق، کتاب‌های دوم و سوم ابتدایی، کتاب هندسه متوسطه و... اشاره کرد.