عکاسی؛ قاب‌های ماندگاری که تاریخ ایران را روایت می‌کنند

عکاسی یکی از اقسام گوناگون هنرهای تجسمی و هنر آفرینش تصاویر پایدار به وسیله نور یا دیگر تابش‌های الکترومغناطیسی روی مواد حساس به نور است. فرایند ثبت تصویر در عکاسی به صورت شیمیایی (روی یک حلقه فیلم عکاسی) یا الکترونیکی (با استفاده از یک گیرنده دیجیتال تصویر) صورت می‌پذیرد. در عکاسی روی فیلم (نگاتیو) یک تصویر نامرئی به دست می‌آید که پس از فرایند شیمیایی ظهور، به تصویری قابل مشاهده و قابل چاپ روی کاغذ بدل می‌شود. در عکاسی با گیرنده دیجیتال تصویر نیز نتیجه، ایجاد بار الکتریکی در هر پیکسل است که پس از فرایند تبدیل الکترونیکی و ذخیره شدن در یک فایل دیجیتالی برای پردازش‌های بعدی آماده می‌شود. هنر عکاسی، ترکیبی از علم، صنعت و هنر است. این پدیده در زمانی نه چندان دور، یعنی قرن نوزدهم میلادی به عنوان دستاوردی علمی تولد پیدا کرد، به مثابه یک صنعت گسترش یافت و بعدها در جایگاه یکی از انواع مختلف هنرهای تجسمی تثبیت شد.

تاریخچه عکاسی

پیدایش عکاسی به سال 1822 میلادی و کشف تاثیر نور بر ماده حساس به نور در اتاق تاریک بازمی‌گردد. این کشف توسط «ژوزف نیسفور نیپس» مخترع فرانسوی (1833-1765 میلادی) انجام شد. نخستین عکس به جا مانده از او در سال 1826 میلادی برداشته شده است. اصطلاح فتوگرافی (نقش کردن با نور) نیز نخستین بار توسط «جان هرشل» شیمی‌دان، ریاضی‌دان و مخترع انگلیسی (1871-1792 میلادی) و در نامه‌ای به یکی از همکارانش به کار گرفته شد.

پیشگام عکاسی به معنای امروزین آن، «ویلیام هنری فاکس تالبوت» انگلیسی (1877-1800 میلادی) است. تالبوت عکاسی منفی-مثبت (نگاتیو-پوزیتیو) را به جهان معرفی کرد. او در روش خاص خویش، از یک نگاتیو کاغذی که امکان تهیه تصویر مثبت را می‌داد، بهره برد. پیش از دستاورد تالبوت، عکاس‌ها مجبور بودند صفحه فلزی حساس به نور را هم‌اندازه شیء یا موضوع مورد نظر خود بسازند و نمی‌توانستند در ابعاد و اندازه آن تغییری ایجاد کنند.

 

 

پیدایش عکاسی دیجیتال

زمینه‌های پیدایش عکاسی دیجیتال با بعضی آزمایش‌های پراکنده در نیمه دوم قرن بیستم میلادی ایجاد شد. به عنوان نخستین گام، در سال 1975 میلادی یکی از مهندسان شرکت «کداک» به نام «استیون ساسون» دوربینی با وزن تقریبی 3.6 کیلوگرم ساخت که قادر به ثبت عکس‌های سیاه و سفید روی یک نوار کاست دیجیتالی بود. این دوربین با میزان وضوح یک مگاپیکسل، زمانی در حدود 23 ثانیه را برای تولید هر عکس صرف می‌کرد. پس از این دستاورد، اولین دوربین دیجیتال واقعی در سال 1988 و نخستین نمونه تجاری دوربین‌های دیجیتال در سال 1990 به بازار عرضه شدند. این دوربین‌ها مجهز به حسگر بودند، تصاویر را به صورت دیجیتالی ذخیره می‌کردند و برای خروجی گرفتن به رایانه متصل می‌شدند. با گذشت زمان، رقابت تنگاتنگی میان کمپانی‌های معروف برای رونمایی از دوربین‌های با قدرت وضوح بالا و مناسب برای چاپ آغاز شد؛ به قدری که رفته‌‌رفته دوربین‌های دیجیتال جای دوربین‌های آنالوگ را گرفتند. موضوع دیگری که در فراگیری عکاسی دیجیتال می‌توان به آن اشاره کرد، نقش مهم شرکت‌هایی چون «مایکروسافت» و «کینکو» در همکاری با کمپانی کداک است. این همکاری‌ها در زمینه گسترش نرم‌افزارهای مورد نیاز جهت ویرایش عکس‌ها، تولید فتوسی‌دی و ذخیره اسناد تصویری بودند.

 

 

انواع عکاسی

عکاسی بر حسب موضوع، محتوا یا کاربرد ویژه در انواع مختلفی چون پرتره، خبری، مستند، مستند اجتماعی، طبیعت، سورئالیستی، انتزاعی، مد، معماری، ورزشی، صنعتی، نجومی، مادون قرمز، مفهومی، فتوسکانس و خلاق طبقه‌بندی می‌شود. علاوه بر این دسته‌بندی موضوعی، برخی گونه‌های عکاسی به واسطه تکنیک خاصی که در ثبت آنها به کار رفته است، از یکدیگر تفکیک می‌شوند.

در ادامه به مرور برخی از مهم‌ترین گونه‌های عکاسی می‌پردازیم:

الف) عکاسی پرتره

یکی از انواع عکاسی است که ویژگی‌های ظاهری، احساسات و روحیات یک فرد یا تعدادی از افراد را به تصویر می‌کشد. در این نوع عکاسی، ممکن است فرد به صورت تمام قد و در یک پس زمینه ظاهر شود اما تمرکز اصلی بر چهره و چشم‌های او قرار دارد. در عکاسی پرتره، نورپردازی آتلیه‌ای یا انتخاب شرایط نوری مناسب از اهمیت بسزایی برخوردار است.

 

پرتره احمدشاه مسعود، عکاسی‌شده توسط آلفرد یعقوب‌زاده

 

ب) عکاسی خبری (فتوژورنالیسم)

شکل خاصی از عکاسی است که به اطلاع‌رسانی درباره اشخاص، رویدادها و زندگی جاری در یک جامعه می‌پردازد. این نوع عکاسی بیش از هر چیز، عبارت از بیان تصویری یک خبر یا گزارش است و از این منظر، با دیگر گونه‌های عکاسی تفاوت پیدا می‌کند. به روز بودن، مستند بودن، بی‌طرفی و روایت‌گری از مهم‌ترین ویژگی‌های عکس خبری به شمار می‌آیند.

 

نجات جان کودک در جریان حمله تروریستی داعش به مجلس شورای اسلامی، عکس از امید وهاب‌زاده

ج) عکاسی مستند اجتماعی

یکی از انواع عکاسی است که واقعیت‌های انسانی را در شرایط طبیعی به تصویر می‌کشد. این نوع از عکاسی که بیشتر سویه انتقادی دارد، به جنبه‌های مشترک زندگی گروه‌های اجتماعی می‌پردازد. نشان دادن تبعیض‌های اجتماعی، معضلات اقتصادی در زندگی روزمره، مشاغل زیان‌آور، کار کودکان و زندگی افراد سالخورده با هدف تغییر نگرش سیاسی و اجتماعی ازمله موضوعاتی هستند که در عکاسی مستند اجتماعی مورد توجه قرار می‌گیرند.

 

فراگیری کرونا در ایران، عکس از علی حدادی‌ اصل

 

د) عکاسی طبیعت

یکی دیگر از اقسام متنوع عکاسی است که جلوه‌های بکر، زیبا و دست‌نخورده طبیعت گیاهی، جانوری و معدنی را به تصویر می‌کشد. کوه‌های بلند، جنگل‌های انبوه، بیابان‌های پهناور، دره‌های عمیق، دریاچه‌های آرام و... همه و همه در زمره موضوعات مورد توجه در عکاسی طبیعت جای می‌گیرند. این نوع از عکاسی بنا به قراردادهای جهانی، شامل مناظر دست‌ساخته انسان، گیاهان کشت‌شده و حیوانات اهلی نمی‌شود.

 

طبیعت ایران، عکس از بهرام بیات

ه) عکاسی معماری

یکی از انواع عکاسی است که ساختمان‌ها و سازه‌های مشابه را از درون یا بیرون به تصویر می‌کشد. در این نوع از عکاسی، توجه به پرسپکتیو با تاکید بر خطوط موازی ساختمان ازجمله اصول مهم به شمار می‌آید. اصل مهم دیگر، دقت در نمایش ساختمان یا سازه در فضای اطراف آن است. این شاخه از عکاسی در نماهای داخلی ساختمان اغلب از نورپردازی و در نماهای خارجی معمولا از نور روز استفاده می‌کند.

 

مسجد امام اصفهان، عکس از فاطمه حسین‌آقایی

و) عکاسی صنعتی

شاخه‌ای فنی از عکاسی است که به مستندسازی فعالیت شرکت‌ها، کارخانه‌ها و بنگاه‌های صنعتی می‌پردازد. در این نوع از عکاسی، فرایند تولید، محصولات، نظام کاری، کارکنان، تجهیزات و فرهنگ مسلط بر یک واحد صنعتی به تصویر کشیده می‌شود. عکس‌های صنعتی یا به مصرف درون‌سازمانی می‌رسند و یا در تبلیغات بیرونی مورد استفاده قرار می‌گیرند. 

 

عکاسی صنعتی، عکس از محمدرضا شاهرخی‌نژاد

ز) عکاسی روایی (فتوسکانس)

عکاسی روایی یا فتوسکانس که از آن با عنوان مجموعه‌عکس هم یاد می‌شود، شیوه‌ای در عکاسی است که با تکیه بر یک ایده، موضوع واحدی را در دو یا چند عکس متوالی نشان می‌دهد. از این شیوه در عکاسی هنری معمولا برای نمایش گذر زمان در عکس، دگردیسی یک موضوع، عکس‌برداری از سوژه ثابت در فواصل زمانی یا مکانی مختلف، کنار هم گذاشتن تصاویر مشابه یا روایت تصاویر ذهنی از یک مفهوم استفاده می‌شود. نکته مهم در عکاسی روایی، ایجاد ارتباط و حفظ تسلسل میان عکس‌هایی است که در یک کادر یا کادرهای جداگانه می‌آیند.

مجموعه عکس کوه‌های رنگی، اثر مهرداد فتحی

عکاسی در ایران

عکاسی در دوره حکومت محمدشاه قاجار (1227-1213 شمسی) به ایران آمد. براساس برخی مستندات، دستگاه داگرئوتیپ چند سال پس از اختراع، به عنوان پیشکشی از کشورهای روسیه و انگلیس به دربار ایران وارد شد و نخستین عکس، در سال 1221 شمسی به ثبت رسید. ملک قاسم میرزا پسر فتحعلی شاه قاجار، ژول ریشار فرانسوی ملقب به موسیو ریشار و عبدالله قاجار از پیشروان این نوع عکاسی در ایران به شمار می‌آیند.

اما عکاسی به معنای امروزین آن در دوره حکومت ناصرالدین شاه قاجار (1275-1228 شمسی) در ایران شکل گرفت. عکس‌های مستند این دوران را اغلب معلم‌های خارجی مدرسه دارالفنون  تهیه می‌کردند و در آنها به موضوعاتی چون معماری ایران، خانواده سلطنتی و برخی آیین‌های درباری می‌پرداختند. یکی از فعال‌ترین عکاسان این دوره شخص ناصرالدین شاه بود که به دلیل علاقه فراوان به عکاسی زمینه‌ساز رواج و گسترش آن در ایران شد. یادداشت‌ها و مدارک به جا مانده در کاخ گلستان، از تجربه‌های عکاسی این شاه قاجار و آشنایی او با فرایند ظهور و چاپ عکس حکایت دارد.

 

عکس ثبت‌شده از یک کلاس درس در مدرسه دارالفنون

با آغاز جنبش مشروطیت در ایران، عکاسی از انحصار ثبت چهره‌های درباری و به تصویر کشیدن مناظر خاص معماری خارج شد و رفته‌رفته در میان مردم نفوذ کرد. این اتفاق تقریبا سه دهه پس از پیدایش عکاسی در ایران و در نتیجه تمایل مردم به دیدن چهره رهبران آزادی‌خواه و فعالیت‌های آنها رخ داد. به این ترتیب، عکاسی به طبقات عادی جامعه ایرانی نفوذ پیدا کرد و گرفتن عکس‌های خانوادگی و پرتره‌های شخصی در میان مردم رواج یافت. در همین دوره بود که زمینه برای عکاسی مطبوعاتی هم فراهم شد.

 

نهضت مشروطیت، تجمع مردم در مقابل سفارت انگلستان

اما استفاده وسیع عکس در مطبوعات ایران به دهه‌های آغازین قرن حاضر بازمی‌گردد. در این دوره به دلیل ورود وسایل پیشرفته‌تر و دسترسی به دوربین‌های کوچک‌تر (قابل حمل)، عکاسی شکل کاربردی‌تری به خود گرفت. از سوی دیگر، دیدن کتا‌ب‌ها و مجلات مصور غربی و آزادی نسبی مطبوعات، عکاسان ایرانی را به ثبت وقایه مشابه سوق داد. البته این نوع عکاسی مطبوعاتی، دوام چندانی نیاورد و تحت تاثیر وقایع سیاسی (کودتای 18 مرداد سال 1332) و محدود شدن آزادی مطبوعات به رکود گرایید؛ تا حدی که به مدت دو دهه، عکاسی بیشتر جنبه رسمی، تجاری و تبلیغی داشت.

آنچه می‌تواند آغازی بر عکاسی معاصر ایران قملداد شود، کوشش پراکنده افرادی است که از زمینه‌ای جز عکاسی به این هنر روی آورده‌اند. عکاسی از موضوعات جالب توجه و منحصر به فرد، مهم‌ترین ویژگی آثار این عکاسان پیشگام به شمار می‌آید. در میان این آثار که بیشتر جنبه خبری (فتوژورنالیسم)، مستند و تبلیغاتی دارند، گاهی عکس‌هایی به چشم می‌خورد که نوید عکاسی مفهومی و خلاقانه را به بیننده می‌دهد.

عکاسی انقلاب اسلامی و دفاع مقدس

وقوع انقلاب اسلامی در بهمن ماه 1357 و پس از آن آغاز جنگ تحمیلی هشت‌ساله با رژیم بعث عراق به عنوان دو پیشامد مهم و فراگیر در شکل‌گیری عکاسی معاصر ایران سهم قابل توجهی را به خود اختصاص داده‌اند. عکاسی در این دو مقطع به کوشش تنی چند از عکاسان ایرانی توانست به جایگاهی مهم در کنار سایر هنرهای تجسمی دست پیدا کند. این جایگاه به واسطه انتقال عکس‌های ایرانی به خارج از کشور، چاپ و انتشار آنها در نشریات و رسانه‌های بین‌المللی و دریافت برخی جوایز مهم عکاسی، بیش از پیش تثبیت شد. نتیجه این رویکرد تازه، ایجاد جریانی اصیل در عکاسی خبری و عکاسی مستند اجتماعی، راه‌اندازی رشته عکاسی در دانشکده‌‌ها و آموزشگاه‌های هنری و در ادامه، برگزاری نمایشگاه‌های سالانه و دوسالانه‌های تخصصی عکاسی بود.

 

دیدار همافران با امام خمینی (ره) در مدرسه علوی، عکس از حسین پرتوی

در روزهای منتهی به پیروزی انقلاب شکو‌همند اسلامی و نیز دوران هشت ساله دفاع مقدس، شماری از عکاسان ایرانی با رشادت، مجاهدت و تعهد مثال‌زدنی خود، دوربین به دست گرفتند و پا به پای مردم و رزمندگان در خط مقدم مبارزه حضور یافتند تا راوی عینی جلوه‌های ماندگار ایثار و فداکاری غیورمردان و شیرزنان ایرانی باشند و این جلوه‌های باشکوه را برای همیشه در تاریخ و حافظه تصویری ملت ایران ثبت کنند.

خداحافظی مادر و پسر رزمنده‌اش برای اعزام به جبهه، عکس از ساسان مویدی

اما همزمان با رشد رسانه‌های ارتباط جمعی، سفر عکاسان ایرانی به کشورهای خارجی، حضور آنها در رویدادها و رقابت‌های مهم بین‌المللی و نیز رواج ابزارهای ثبت و ویرایش دیجیتال عکس، عکاسی در ایران طی سال‌های اخیر به تنوعی بی‌سابقه و قابل توجه دست یافته است. در نتیجه این تحولات، عکاس ایرانی با جریان‌های روز جهانی آشنا شده و در بسیاری از موارد، با تاثیرپذیری از این جریان‌ها به ارائه معانی و محتواهای بومی پرداخته است. در این میان، عکس‌های انتزاعی، خلاقانه و مفهومی، امروزه بیشترین سهم را از عکاسی معاصر ایران به خود اختصاص داده‌اند.