میرزا غلامرضا اصفهانی؛ خوشنویسی که از امام علی (ع) مدد می‌گرفت

میرزا غلامرضا اصفهانی از نوابغ نامی هنر خوشنویسی دوره قاجار، سال 1246 هجری قمری در خانواده‌ای متوسط در اصفهان دیده به جهان گشود. پدرش میرزاجان به شغل قنادی اشتغال داشت و از آن‌جا که به رغم داشتن چند فرزند دختر، اولاد پسری نداشت، به زیارت حضرت علی ابن موسی الرضا(علیه‌السلام) شرفیاب شد و پس از توسل به آن امام همام، خداوند پسری به او عنایت کرد. به همین دلیل بود که نام غلامرضا را برای پسر انتخاب کردند. غلامرضا در سن پنج سالگی به مکتب رفت پس از دو سال قادر به خواندن قرآن شد. آن‌گونه که خود در قطعه‌ای به خط شکسته استادانه نوشته، در سن هفت سالگی شبی در خواب به پیشگاه حضرت امیرالمومنین علی (علیه‌السلام) مشرف می‌شود و آن حضرت او را به نوشتن یا و الف و لام ترغیب می‌سازند. فردای آن روز که میرزا شرح خواب خود را برای معلمش بیان می‌کند،‌ معلم او را به فراگیری خط تشویق می‌کند. میرزا غلامرضا از همان سال‌های نوجوانی خطوط را بسیار محکم و به تاسی از استادش میرسیدعلی حکاک که خود، متاثر از شیوه میرعماد بود، می‌نوشت و با الهام از مکتب میرعماد، پایه و اساس خط خویش را استوار ساخت. آثار دوران کودکی و جوانی میرزا به میزان زیادی شیوه استاد خود است و از شمار محدود خطوط به جا مانده از دوران کودکی و نوجوانی او چنین برمی‌آید که می‌کوشیده از شیوه خوشنویسی سال‌های آخر میرعماد پیروی کند. گرچه خطوط کودکی و نوجوانی میرزا زیبایی و پختگی سال‌های آخر عمر او را ندارند اما بسیار محکم و استوارند و خط او در سن بیست و دو تا بیست و پنج سالگی به سطح استادی می‌رسد.

میرزا غلامرضا آن‌گونه که معتضدالدوله مهران می‌نویسد، در سن هفت‌ سالگی مورد توجه محمد شاه قاجار قرار گرفت و چهار سال پس از آن موفق به دریافت گواهی‌نامه خط ممتاز (امتیاز خط) از این شاه قاجار شد. میرزا غلامرضا در دهه دوم عمر خود مراتب کمال را در خط نستعلیق پشت سر گذاشت و با تعلیم شاهزادگان، رجال و فرزندان مشاهیر عصر قاجار، خود را به یکی از چهره‌های بارز خوشنویسی در دوران حیاتش بدل ساخت. راه پیدا کردن میرزا غلامرضا به دربار قاجار و به خصوص کتابخانه سلطنتی، تجربه بسیار ارزشمندی بود که نصیب هر خوشنویسی-آن هم در سنین جوانی- نمی‌شود. میرزا با توشه‌ای غنی در مشق نظری به کند و کاو در خطوط پیشینیان شهیر تاریخ خوشنویسی به‌ویژه میرعماد می‌پردازد و از رهگذر مشاهده آثار ناب آنان که در کتابخانه سلطنتی موجود بوده است، زمینه فهم و ادراک عمیق او از هنر اصیل و ناب خوشنویسی فراهم می‌آید. شاید از همین‌روست که میرزا غلامرضا سیاق میرعماد را تا سالیان طولانی حفظ می‌کند و به آن امتداد می‌بخشد.

سیاه‌‌مشق‌نویسی

سیاه‌مشق‌نویسی تجربه‌ای است که نصیب کمتر خوشنویس هم‌عصر و یا متقدم میرزا غلامرضا شده است اما او اعتقاد زیادی به نوشتن سیاه‌قلم داشت و این مهم را عرصه‌ای برای خلق تجارب نوین خوشنویسانه می‌دانست. علاقه خاص میرزا غلامرضا به سیاه‌مشق‌نویسی و یافتن ترکیب‌های بدیع در سواد و بیاض کلمات نستعلیق، موجب شده است که بیشتر آثار این هنرمند خوشنویس دربرگیرنده سیاه‌مشق‌های گوناگون در دانگ‌ها و اقلام مختلف باشد. میرزا به طور تقریبی از سال 1280 هجری قمری و در حالی که به 45 سالگی رسیده بود، کمال و پختگی در نظام هندسی خط را تجربه و شیوه‌ای نو و انتزاعی در سیاه‌مشق‌های خود ابداع کرد. شیوه‌ای که در آن وجه ادبی کم‌رنگ یا حذف می‌شود و فرم‌بندی‌ها و تلفیق و تنظیم حروف و کلمات، در طیفی از هماهنگی کامل تا در هم‌تنیدگی مطلق قابل مشاهده است. کشف این ظرفیت از خط نستعلیق به عنوان خطی که همواره دارای چارچوبی نظام‌مند و مبتنی بر قواعد معین بوده، نوآوری ویژه‌ای به شمار می‌آید که برای آن از دوره خلق سیاه‌مشق-یعنی زمان صفویه- تا عصر میرزا غلامرضا نمی‌توان شاهد مثالی پیدا کرد. میرزا غلامرضا خوشنویسی است که به سیاه‌مشق، شخصیتی مستقل بخشید.

شکسته‌نویسی

به گمان بسیاری از خط‌پژوهان، میرزا غلامرضا از سال 1284 هجری قمری، تجربه و مشق حرفه‌ای را از روی خطوط خوشنویس نامدار، درویش عبدالمجید طالقانی آغاز کرده است. گواه این گزاره، قطعه‌ای با دانگ جلی است که میرزا آن را چنین نگاشته است: «خوب خواهد شد کلمات مشکل شکسته. نیکخواهانم نصیحت می‌کنند، خشت بر دریا زدن بی‌حاصل است». مشق حرفه‌ای خطوط شکسته به منظور سرآمد شدن در آن که خود تجربه‌ای است که در کمتر نستعلیق‌نویس دیگری می‌توان یافت، بر شیوه خوشنویسی میرزا تاثیر بسزایی می‌گذارد. بر این اساس، طی سال‌های 1284 تا 1294 هجری قمری، حروف و کلمات تیز و لاغز میرعمادی رفته‌رفته جای خود را به حروف و کلمات چاق و تا حد زیادی متاثر از عناصر خط شکسته می‌دهند. در آثار نستعلیق سال‌های آخر عمر میرزا غلامرضا می‌توان ردپای بسیاری از عناصر خط شکسته را به وضوح یافت. بدین‌ترتیب، می‌توان گفت که شیوه‌ خوشنویسی میرزا غلام‌رضا که بسیار متمایز از دیگران است، محصول سه فرآیند تکاملی است:

الف) الهام‌پذیری از خط میرعماد به‌عنوان دستمایه‌ اصلی و پایه

ب) به ‌وجود آمدن عناصر زیباشناختی ناب و اصیل از سیاه‌مشق‌نویسی

ج) تأثیر خط شکسته نستعلیق بر خط میرزا

این روند تجربه و فرایند تحول در خط هیچ خوشنویس دیگری بدین شکل و سیاق وجود نداشته است؛ از این‌رو شیوه میرزا غلام‌رضا به میزان قابل توجهی متمایز از دیگر خوشنویسان است. میرزا غلام‌رضا را به‌حق باید مؤلف شیوه‌ای نو در خط نستعلیق دانست؛ شیوه‌ای که فرایند تکاملی بسیار پیچیده و منحصر‌به‌فردی را طی کرده است و نقطه تلاقی درهم‌تنیدن شکسته نستعلیق، سیاه‌مشق و نستعلیق میرعماد است. میرزا در سبک‌ خویش، ناب‌ترین عناصر زیباشناختی هر یک از سه شیوه مذکور را برگزیده است. میرزا غلام‌رضا خط شکسته نستعلیق، به‌ویژه دانگ‌های جلی این خط را بسیار استادانه و حتی بهتر از درویش عبدالمجید می‌نویسد. علت این امر شاید تسلط کامل بر تک‌کلمات خط مادر، یعنی خط نستعلیق و نیز علاقه‌مندی به جلی‌نویسی و کتیبه‌نگاری باشد؛ نکته‌ای که در هیچ شکسته‌نویس دیگری تا این پایه و مایه وجود نداشته است. از مشاهده قطعه‌های شکسته جلی میرزا کاملاً آشکار و مشهود است که او از دستمایه بسیار مستحکم و پرمایه‌ای در زمینه نستعلیق برخوردار است و گاه در پاره‌ای از قطعات خود، کمبود برخی از ملاحت‌های ویژه خط شکسته را با استواری‌های خط نستعلیق جبران می‌کند. میرزا غلامرضا اغلب آثارش را با عبارت «یا علی مدد است» امضا می‌کرد و در تاریخ خوشنویسی ایران، جزو معدود خوشنویسانی است که در هر دو خط نستعلیق و شکسته در مقام استادی مسلم قرار گرفته است.

آثار هنری خلق‌شده توسط میرزا غلامرضا اصفهانی

ازجمله آثار هنری میرزا غلامرضا اصفهانی می‌توان به: رساله تحفه‌الوزرا، رساله‌ای در اصطلاحات صوفیه، گلستان سعدی به خط شکسته، سفرنامه حاجح سیاح، 298 صفحه بیاض، کتیبه‌نویسی مدرسه سپهسالار میدان بهارستان تهران و... اشاره کرد.