تاریخچه و کاربردهای قملکار نقاشی، هنری اصیل در شهر اصفهان

قلمکاری از دو بخش «قلم» و «کاری» تشکیل شده و همان طور که از این دو واژه بر می‌آید هنری است که در آن با استفاده از قلم، کارهایی انجام می‌شود و نقش‌هایی به وجود می‌آید. اگر به هر نحوی در قلمکاری از مهرهای چوبی استفاده شود، یک هنر تلفیقی به نام «قلمکاری نقاشی» زاده می‌شود که در آن هنر «چیت‌سازی» نیز به خدمت گرفته شده است. چیت‌سازی که سفره‌های سنتی اصفهان یکی از زیباترین و مشهورترین محصولات آن به شمار می‌آید، فنی است که در آن با مهرهای چوبی، نقوشی بر روی پارچه‌هایی از جنس کرباس، کتان و پنبه ایجاد می‌شود. بدین ترتیب میان قلمکاری، قلمکار نقاشی و چیت‌سازی تفاوت‌هایی وجود دارد که به خاطر میزان استفاده از قالب برای چاپ طرح‌ها ایجاد می‌شود.

تاریخچه قلمکاری نقاشی

برای قلمکاری به طور دقیق نمی‌توان تاریخچه و پیشینه‌ای تعیین کرد، ولی بر اساس منابع تاریخی، منقش کردن پارچه قدمتی در حدود دو هزار سال دارد. این فن در کشورهایی همچون اندونزی، هند، مصر و چین رواج داشته است.

شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد در ایران نقوش چاپی در دوره ساسانیان (قرن سوم تا هفتم میلادی) به صورت گسترده به کار گرفته می‌شد. سه قالب سنگی، قدیمی‌ترین ابزارهای مربوط به این فن در ایران هستند که به همراه چند شیء سفالی دیگر در حفاری‌های نیشابور به دست آمده‌اند. این قالب‌ها به سده‌های چهارم و پنجم هجری قمری (حوالی قرن یازدهم میلادی) مربوطند. به عقیده کارشناسان، از دوره ایلخانان (1256 تا 1356 میلادی) هنر قلمکاری در ایران مرسوم بوده است. در این دوره خوانین مغول از قلمکاری و هنرمندان قلمکار حمایت می‌کردند. البته قدیمی‌ترین نمونه‌هایی که امروز در دسترس است به دوره غزنویان (977 تا 1187 میلادی) مربوط می‌شود. از این رو می‌توان گستردگی هنر قلمکاری را به پیش از دوره ایلخانان نیز تسری داد. با این وجود نقاشی قملکار نسبت به خود قلمکاری جدیدتر است و در دوره تیموریان (1370 تا 1506 میلادی) رواج یافته است. اوج این هنر را باید به دوره صفویه (1501 تا 1736 میلادی) و پایتخت شدن اصفهان نسبت داد. در این دوره اصفهان در تولید پارچه‌های قلمکار سرآمد ایران بود. توجه درباریان و تاجران به پارچه‌های اکلیلی و زرنگار به عنوان ماده اولیه مورد استفاده در تولید لباس‌های فاخر، مهم‌ترین عامل رشد تولید پارچه‌های قلمکار در این دوره بود. این هنر تا اواسط دوره قاجار (قرن نوزدهم) رونق خود را حفظ کرد و پس از آن با افول نسبی همراه شد.

قلمکار نقاشی در دوره معاصر

مردم عادی در طول تاریخ از محصولات قلمکار استفاده می‌کردند، ولی هزینه بالای تهیه این نوع پارچه امکان استفاده گسترده و عمومی آن را سلب می‌کرد. از این رو فنونی برای کاهش هزینه تولید پارچه و بالا بردن سرعت تولید آن ابداع شد. در ابتدا تلفیقی از هنر چیت‌سازی و قلمکاری شکل گرفت که در آن تکنیک چاپی برای تولید محصولات استفاده می‌شد، ولی به تدریج، استفاده انحصاری از مهر برای چاپ روی پارچه گسترده شد، روشی که بسیار ساده‌تر و سریع‌تر بود. امروزه به صورت گسترده مهرهای چوبی و پلاستیکی برای ایجاد نقوشی روی پارچه به کار می‌رود و برای عامه مردم به عنوان قلمکار نقاشی معرفی می‌شود.

هنر قلمکار اصیل در مقایسه با قلمکار چاپی و چیت‌سازی دشوارتر است و محصولات آن به دلیل قیمت بالا، مزیت رقابتی ندارند. از این رو اساتید حاضر در این رشته بسیار اندک هستند و هنر اصیل قلمکار سنتی ایران یکی از هنرهای در خطر محسوب می‌شود.

ویژگی‌های قلمکار نقاشی

در این رشته صنایع دستی، طرح‌هایی همچون نقوش حیوانات و طبیعت، مینیاتور، گل و بته، اسلیمی، خطاطی و طرح‌های مذهبی روی پارچه پیاده می‌شود. از آن جا که پارچه‌های نخی قابلیت بهتری برای جذب رنگ دارند، در قلمکار نقاشی و چیت‌سازی، کمتر از پارچه‌های پشمی استفاده می‌شود. رنگ‌های مورد استفاده در این هنر منشا گیاهی، حیوانی یا معدنی دارد. جنس قالب‌هایی که در این رشته برای طرح‌انداختن روی پارچه استفاده می‌شود از چوب گردو، گلابی و زالزالک است. امروزه پارچه‌های قلمکار عمدتا به عنوان رومیزی، روتختی، سفره و سجاده به کار می‌رود.

ثبت ملی قلمکار نقاشی

پرونده‌ای برای ثبت قلمکار نقاشی در میراث ناملموس ملی ایران تهیه و در سال 2009 میلادی (1388 خورشیدی) با شماره 65 ثبت شد. همچنین نام چاپ قلمکار یا چیت‌سازی در سال 2012 میلادی (1391 خورشیدی) با شماره 770 در فهرست میراث ناملموس ایران درج شد. بومی و اصیل بودن، برخورداری از پیشینه تاریخی و فعالیت اساتید و کارگاه‌های تولیدی از جمله عواملی است که موجب شد این فنون در فهرست میراث ناملموس ملی به ثبت برسند.