حصیربافی، خلق آثاری هنری و کاربردی از الیاف گیاهی

به جرات می‌توان حصیربافی را یکی از قدیمی‌ترین هنرهای دستی آدمی به شمار آورد. حصیر بافته‌ای است که از در هم تنیدن، پیچاندن و گاهی گره‌زدن الیاف به دست می‌آید. این محصول در اکثر مناطق جهان که در آن نی، غلات، بامبو، نخل و گیاهانی مشابه این‌ها می‌روید، پیشینه‌ای طولانی دارد. بافته‌هایی که با چنین الیافی به دست می‌آید، به عنوان زیرانداز، پوشاک یا ظرف به کار می‌رود، حتی گاهی سرپناه‌هایی با استفاده از حصیر ایجاد می‌شود. در دهه‌های اخیر با گسترش ارتباطات، حصیربافی بازار گسترده‌تری پیدا کرده و تنوع آن بیشتر شده است. این موضوع سبب شده این پیشه، جنبه سنتی خود را از دست بدهد و به صنعتی تبدیل شود که ساخت محصول و فروش آن به منظور رسیدن به سود حداکثری، مهم‌ترین هدف است. با این حال در ایران هنوز حصیربافی در بسیاری نقاط به شکل کهن خود جریان دارد و محصولات آن جلوه‌ای از ذوق و هنر مردمان این سرزمین است.

حصیربافی در ایران
مراکز اصلی حصیربافی در ایران عمدتا در جنوب ایران هستند، ولی در شمال و مرکز ایران نیز می‌توان شهرها و روستاهایی را پیدا کرد که حصیربافی در آن‌ها صنعت دستی غالب است. تنوع اقلیمی در این مناطق سبب شده مواد اولیه تولید حصیر نیز تفاوت‌هایی با یکدیگر داشته باشند، از این رو می‌توان طیف وسیعی از محصولات و فنون حصیربافی را در گستره ایران مشاهده کرد.
استان‌های خوزستان، بوشهر، هرمزگان و سیستان و بلوچستان که اقلیمی گرمسیری دارند و امکان رشد گیاهان و درختانی همچون نی باتلاقی و نخل در آن‌ها فراهم است، مهم‌ترین مراکز حصیربافی جنوب ایران به شمار می‌روند. در جنوب ایران نوعی نی در باتلاق‌ها می‌روید که به آن «کرتک» می‌گویند. این نوع نی در حصیربافی جنوبی‌ها بسیار مورد استفاده است. در شمال ایران، استان‌های گیلان و مازندران مراکز اصلی حصیربافی هستند. گیاهان مردابی، کنف، ترکه درخت بید و ساقه برنج و گندم مهم‌ترین مواد خام حصیربافی در شمال ایران است. مردم شمال ایران با استفاده از سوف و لی یا گالی که از جمله انواع گیاهان مردابی شمرده می‌شوند، الیاف مورد استفاده برای حصیربافی را فراهم می‌آورند. نام شاخص‌ترین شهری که در نواحی مرکزی ایران با حصیربافی گره خورده، بافق است. در این شهر با وجود نخلستان‌هایی وسیع، مواد اولیه برای حصیربافی به وفور یافت می‌شود.

ابزار و شیوه اجرای حصیربافی
حصیربافی را با ابزارهایی ساده انجام می‌دهند؛ ابزارهایی که در دسترس همه قرار دارد. قیچی، چاقو، درفش (برای ایجاد سوراخ)، چسب، خط‌کش و وسیله‌ای برای ایجاد شعله و سوزاندن قسمت‌هایی از الیاف. در برخی نقاط دستگاهی برای بافت حصیر به کار گرفته می‌شود. در دستگاه حصیربافی بعد از چله‌کشی، الیاف حصیری را از میان چله‌ها عبور می‌دهند و شانه می‌زنند.

حصیربافی در ایران
ایران را یکی از نخستین مناطق جهان می‌دانند که حصیربافی در آن مورد استقبال قرار گرفت و به صورت یک هنر همگانی پذیرفته شد. امروزه در ایران رشته‌های مختلف صنایع دستی بر پایه حصیر شکل گرفته‌اند که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:
بوریابافی
بوریا را با نی‌هایی که در کنار مرداب می‌رویند و به «خیزران» موسومند، تولید می‌کنند. این بافته کاملا محصول هنر دست است. از بوریا به عنوان زیرانداز و پوشش سقف استفاده می‌کنند. همچنین این بافته برای ساخت کپر (خانه‌های حصیری) کاربرد دارد. استحکام بوریا سبب شده در ساخت وسایلی همچون میز، صندلی، آباژور، جاکفشی و کتابخانه نیز از آن بهره ببرند.
سواس‌بافی
مرکز اصلی سواس‌بافی، استان هرمزگان است. سواس در اصل نوعی پای‌پوش سنتی است که از برگ درخت خرما ساخته می‌‌شود.
کوب‌‌بافی
در زبان مازنی کوب به معنای فرش حصیری است، بدین ترتیب کوب‌بافی را باید بافتن فرش‌هایی از جنس حصیر تعریف کرد. الیاف سلولزی گیاهان خودرویی همچون گاله، واش و سازیر ماده اولیه کوب‌بافی است. از کوب به جز زیرانداز به عنوان سفره و پادری نیز استفاده می‌کنند. کوب‌بافی به وسیله دستگاه و مانند گلیم‌بافی انجام می‌شود.
سیس‌بافی
سیس یا گیس الیافی است که از دور تنه نخل حاصل می‌شود. این الیاف بسیار مقاوم است و در بوشهر، هرمزگان و سیستان و بلوچستان برای بافت زیرانداز و پادری به کار گرفته می‌شود.
گالی‌بافی
گالی را از الیاف ساقه برنج تولید می‌کنند. سبد، کلاه، زنبیل و زیرانداز عمده محصولات این شاخه از حصیربافی است.
پخل‌بافی
پخل‌بافی با ساقه گندم یا برنج صورت می‌گیرد و محصول آن سبد، زیر قابلمه‌ای و گلدان است. گاهی در این محصول با نخ‌های پشمی دارای رنگ‌هایی شاد، نقوشی ساده و غالبا مثلثی ایجاد می‌کنند تا زیبایی محصولات افزایش یابد.

نشان‌های ملی حصیربافی در ایران
شهر آبپخش در شهرستان دشتستان استان بوشهر که به خاطر برخورداری از نخلستان‌های گسترده شهرت دارد، در سال 2020 میلادی (1399 خورشیدی) شهر ملی حصیر شد. همچنین شهر بافق در استان یزد و شهر خشت در شهرستان کازرون استان فارس در سال 2023 موفق شدند عنوان شهر ملی حصیر را به خود اختصاص دهند. بر اساس آمارها در شهر خشت حدود 500 بافنده حصیر به فعالیت مشغولند. در همین سال روستای فشتکه در شهرستان رشت (استان گیلان) نیز به عنوان روستای ملی حصیر معرفی شد.