کاشی و فنون و مهارت‌های تولید آن

کاشی یکی از مهم‌ترین اجزای اجرای طرح‌های مختلف در معماری ایرانی است. کاشی به دلیل استحکام و دوامش، نقش خود در معماری اسلامی را در طول قرن‌ها حفظ کرد و امروز نیز در ساختمان‌سازی‌های مدرن، کاربردهای فراوان دارد.
یافته‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد در ایران، حداقل از حدود 1250 سال پیش از میلاد، تولید آجرهای لعابدار، کاشی‌های تزئینی و مینا آغاز شده است. در آن دوران فناوری لازم برای پخت خاک رس در کوره و ایجاد لعاب روی آن کشف و در نقاط مختلف ایران گسترده شد. پس از ورود اسلام به ایران، کاشی‌کاری برای تزئین فضای داخلی و بیرویی مساجد، اماکن مقدس و منازل مورد توجه قرار گرفت و به یکی از ویژگی‌های برجسته معماری ایرانی تبدیل شد. در طول این دوران، نقاشی و طراحی کاشی نیز گسترش فراوان یافت، به طوری که امروز، مجموعه‌ای از فنون و هنرهای مرتبط با این حوزه در دسترس است و  هنرمندان زیادی به آن اشتغال دارند. با وجود آن که پیشرفت فناوری امکان تولید گسترده‌تر کاشی‌ها را فراهم آورده، هنوز هم تولید سنتی این محصول که در آن قریحه و تجربه هنرمند نقشی مهم ایفا می‌کند، پا بر جاست.

تولید و طراحی کاشی
این رشته هنری، به ساخت و تهیه کاشی یا ظروف به رنگ‌های مختلف اطلاق می‌شود. از آن جا که در بیشتر بناهای ایرانی، مجموعه‌ای از کاشی‌ها در کنار یکدیگر بیانگر یک طرح یا نقاشی هستند، پیاده‌سازی آن روی تک‌تک کاشی‌ها و چیدن آن روی سطح کار، هنر و مهارت‌هایی خاص می‌طلبد، مهارت‌هایی که در طول زمان تکامل یافته و گسترش پیدا کرده است. البته فنون تولید و طراحی کاشی، گونه‌های مختلفی دارد که در برخی از آن‌ها، یک تک‌کاشی حاصل کار هنرمند است و نقش‌هایی زیبا و چشم‌نواز روی آن به اجرا در می‌آید.

کاشی زرین‌فام
با افزودن سنگ چخماق به گل سفید و قلع به لعاب کاشی، رنگ‌های طلایی یا سبز در آن به وجود می‌آید. این محصول را «کاشی زرین‌فام» می‌نامند. کاشی زرین‌فام بیشتر در استان‌های اصفهان، خراسان و مرکزی تولید می‌شود و به دلیل رنگ طلایی و جلایی که دارد، در چشم مخاطب شبیه صفحات طلا به نظر می‌رسد.
کاشی مینایی
کاشی مینایی یک تک‌کاشی است که نقوش هندسی، گل و گیاه، اسلیمی و ختایی روی آن نقش می‌بندد. این نوع کاشی به دلیل لعاب نازک، به «مینایی» شهرت یافته است. تولید کاشی مینایی کاری بسیار دقیق و ظریف است و برای طراحی و تولید آن، هنرمند باید به حداکثر زبردستی و استادی در شناخت نقوش و مواد دست یافته باشد.
کاشی هفت‌رنگ
کاشی‌های هفت‌رنگ معمولا طرح‌هایی متنوع و رنگارنگ دارند. برای پیاده کردن این طرح‌ها، ابتدا آن‌ها را روی کاغذ پیاده می‌کنند. سپس کاغذ طرح‌دار را روی خشت کاشی می‌گذارند و با سوزن، طرح‌ها را بر کاشی خام نقش می‌زنند. در مرحله بعد گرد زغال را بر کاشی می‌پاشند تا این نقش‌ها، نمایان‌تر شود. بدین ترتیب هنرمند می‌تواند نقش‌های ایجادشده را باز شناسد و به رنگ‌آمیزی آن بپردازد. کاشی هفت‌رنگ پس از این مرحله، داخل کوره می‌رود و پس از پخت، آماده استفاده می‌شود.
کاشی مشبک
یکی دیگر از صنایع دستی مبتنی بر ساخت و طراحی کاشی، کاشی مشبک است که در آن از کاشی‌های لعابدار هفت‌رنگ استفاده می‌شود. در این روش کاشی را با تیشه‌ای مخصوص به شکل شبکه‌شبکه در می‌آورند تا نور بتواند از آن عبور کند. این نوع کاشی‌ها، در تزئینات معماری کاربرد زیادی دارد.
کاشی معلقی
گاهی کاشی در تلفیق با برخی عناصر دیگر تزئینی، به ویژه آجرنما نقش‌هایی به وجود می‌آورد. تلفیق کاشی با آجرنما، «کاشی معلقی» یا «کاشی بنایی» را شکل می‌دهد. کاشی معلقی بیشتر در نماهای بیرونی ساختمان کاربرد دارد.
کاشی معرق
شیوه تولید کاشی معرق شبیه کاشی هفت‌رنگ است. بدین شکل که در آن، نقش ترسیم‌شده روی کاغذ را بر سطح خشت لعابدار کاشی می‌چسبانند و سپس با تیشه‌هایی در ابعاد مختلف، قطعه کاشی را تراش می‌دهند. در نهایت قطعات مختلف کاشی‌های تراش‌خورده سوهان‌کاری می‌شوند تا به راحتی در کنار یکدیگر چفت شوند. برای آن که کاشی‌ها به خوبی در کنار هم قرار بگیرند و امکان نصب آن روی بنا فراهم شود، کاشی‌های چفت‌شده را طوری روی زمین می‌چینند که قسمت لعابدار، در زیر باشد. بعد از آن دوغاب گچ را روی آن می‌ریزند و منتظر می‌مانند تا دوغاب، سفت شود.