گلیم، بافته‌ای با تنوعی به گستردگی فرهنگ و جغرافیای ایران

شاید یکی از دلایلی که موجب شد بافته‌های داری در ایران محبوبیت پیدا کنند، وجود مواد اولیه فراوان بود. اشتغال ایرانیان به کشاورزی و دامداری، پشم و پنبه را به عنوان اصلی‌ترین مواد مورد نیاز برای تولید محصولاتی همچون گلیم، جاجیم و قالی را فراهم می‌آورد. در طول قرن‌ها، قریحه ایرانی سبب شد این بافته‌ها طرح‌هایی مختلف به خود بگیرند و امروز به یکی از عناصر خاص فرهنگ ایرانی تبدیل شوند. در این میان تنوع گلیم‌های بافت ایران، متناسب با جغرافیا و خرده‌فرهنگ‌های موجود در آن، بسیار زیاد است، به طوری که گاهی برخی فنون بافت گلیم عنوانی مجزا به خود گرفته‌اند و به صورت مستقل به عنوان یک رشته صنایع دستی شناخته می‌شوند.

گلیم چیست؟
گلیم بافته‌ای است که با دست و روی دار بافته می‌شود. دارهای افقی برای بافت گلیم کمتر از دارهای عمودی به کار می‌روند، با این حال دارهای افقی قابل حمل هستند و برای عشایر که زندگی کوچ‌نشینی دارند، مناسب‌ترند. تار و پود این پارچه از پشم، پنبه و در مواردی ابریشم است و از آن عمدتا به عنوان فرش استفاده می‌شود. ممکن است جاجیم از نظر شکل و طرح با جاجیم یا زیلو شباهت داشته باشد، با این حال این بافته‌ها از نظر شیوه بافت با یکدیگر تفاوت دارند، به طوری که در بافت گلیم به هیچ وجه از ماسوره بهره گرفته نمی‌شود.
در گلیم سنتی رنگ‌ها را با استفاده از چای، پوست گردو و مواد طبیعی دیگر به دست می‌آوردند. این بافته در گذشته علاوه بر استفاده به عنوان زیرانداز، به عنوان رواندازی برای حیوانات باربر نیز کاربرد داشت، با این وجود در حال حاضر بیشتر به عنوان یک پوشش مدرن برای کف خانه‌ ایرانیان به کار می‌رود.
گلیم در هر منطقه متناسب با نیاز بافندگان تولید می‌شود. بدین ترتیب اندازه‌ای استاندارد برای آن وجود ندارد، هر چند امروزه آن را بیشتر در اندازه‌های رایج برای فرش می‌بافند. گلیم‌بافی امروزه در کارخانه‌ها و به وسیله دستگاه‌های صنعتی نیز انجام می‌گیرد، ولی گلیم‌بافی سنتی حیات خود را ادامه داده و محصولات آن بسیار مورد توجه است.

انواع گلیم
گلیم متناسب با منطقه جغرافیایی و فرهنگی که کار بافت در آن صورت می‌گیرد، هویتی مستقل پیدا می‌کند. این هویت علاوه بر طرح‌ها، در جنس و حتی اندازه گلیم نیز قابل مشاهده است. بر این اساس می‌توان گلیم‌های مختلفی همچون گلیم شاهسون، لری، سیستان، هرسین، بلوچ، خمسه، سنه، قشقایی، افشار، زرند، ترکمنی و عنبران را نام برد. در دسته‌بندی دیگر گلیم‌بافی را می‌توان بر اساس تکنیک بافت و طرح و کاربرد، به گونه‌هایی متفاوت تقسیم کرد:
گلیم سوزنی
گلیم‌بافی به روش سوزنی، یکی از تکنیک‌های اصلی در تولید این محصول به روش سنتی است. این شکل بافت در استان‌های مختلف ایران رواج دارد و در آن از سوزن برای پیچیدن پود دور تارها استفاده می‌شود. معمولا تار و پود این بافته‌ها از پشم است و محصولات آن بافتی ظریف دارند. گلیم سوزنی در سال 2023  در فهرست میراث ملی ایران به نام استان کهگیلویه و بویراحمد ثبت شده است.
دوره‌چین‌بافی (وارونه‌بافی)
این نوع گلیم در میان ایل قشقایی فارس بافته می‌شود. وارونه‌بافی با دارهای گلیم معمول صورت می‌گیرد، ولی به جای آن که پودها از رو گرد دو عدد از تارها پیچیده شوند، بافنده آن را از زیر دور جفت‌تار می‌پیچد. در این نوع گلیم، بافنده یک آینه در زیر کار می‌بافد تا بتواند از انعکاس تصویر، حاصل کار خود را مشاهده کند.
رندبافی (سراندازبافی)
رندبافی با تکنیک بافت سوزنی انجام می‌شود و محصول آن، یک روست. در این نوع گلیم که در بین ایل قشقایی و بختیاری رایج است، معمولا از نقوش حیوانی یا تصویر گیاهان استفاده می‌شود و ابعاد آن به اندازه قالیچه یا رومیزی است. رندبافی به نام تنگ‌چوگان شهر کازرون در سال 2023 در فهرست میراث ملی ایران ثبت شد.
گلیم دو رو
در این تکنیک، هر دو روی کار مورد استفاده قرار می‌گیرد، به شکلی که بافنده در دو مرحله، پودها را از زیر و روی تار عبور می‌دهد.
سفره کردی
این بافته که به شیوه گلیم‌بافی تهیه می‌شود، نوعی زیرسفره‌ای است که در هنگام پخت نان به شیوه سنتی، چانه‌های خمیر را روی آن می‌چینند. همین کاربرد موجب شده سفره کردی معمولا کوچک باشد و در اندازه‌های 100 در 100 سانتی‌متر بافته شود. بیشتر سفره کردی‌ها از تارهای پنبه‌ای و پودهای پشمی تهیه می‌شوند. طرح‌های مورد استفاده در این بافته چندان پیچیده نیست، وسط آن به صورت ساده و حاشیه‌هایش با طرح‌های رنگی بافته می‌شود.
شیریکی پیچ
این گلیم یک‌رو را بیشتر در مناطق روستایی سیرجان تولید می‌کنند. دلیل نامیده شدن این نوع گلیم به «شیریکی پیچ» پیچیدن نخی رنگی به دور تار (چله) است. در گویش محلی این بافته «گلیم‌پیچ» نیز گفته می‌شود. نقوش به کار رفته در این نوع گلیم، پیچیده‌تر از گلیم‌های معمولی و نزدیک به نقوش قالی است. این هنر در سال 2016 میلادی (1394 خورشیدی) به نام شهرستان سیرجان استان کرمان در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسید.
گمچه‌بافی
عشایر قشقایی استان کهگیلویه و بویراحمد، اصلی‌ترین تولیدکنندگان گمچه هستند. گمچه ترکیبی از فنون بافت قالی و گلیم را در بر می‌گیرد. میانه گمچه با فن بافت گلیم و گل‌های قالیچه‌ای برجسته و گوشه‌های آن با فن قالی‌بافی بافته می‌شود. معمولا تار این بافته از پنبه و پود آن از نخ‌های پشمی است.
گلیم نقش‌برجسته
این گلیم همچون گمچه، ترکیبی از فن بافت قالی و گلیم است. به شکلی که زمینه کار به شکل گلیم ساده و طرح‌ها با گره قالی بافته می‌شود. استفاده از گره قالی برای پیاده کردن طرح‌ها، موجب می‌شود گل‌ها برجسته‌تر باشند. ایلام به عنوان اصلی‌ترین منطقه تولید این نوع گلیم، در سال 2018 میلادی (1397 خورشیدی) به عنوان شهر ملی گلیم نقش‌برجسته معرفی شد.
لی‌بافی
نوع دیگری از گلیم که در میان بختیاری‌ها رایج است «لی» نامیده می‌شود. این گلیم از نظر کاربرد با دیگر گلیم‌ها متفاوت است و از آن برای پوشاندن اثاثیه و رختخواب داخل سیاه‌چادر که روی دیوار کوتاه پشت آن (چل) قرار دارد استفاده می‌شود. این نوع گلیم یک رو بافته می‌شود و در هر رج آن رنگ‌های مختلف به کار می‌رود.
مسندبافی
در مناطق نمین و عنبران استان اردبیل، نوعی گلیم بافته می‌شود که ابعاد آن معمولا 170 در 110 سانتی‌متر است. مسند اغلب به عنوان جانماز به کار می‌رود و نقوش هندسی این بافته معمولا طوری تنظیم می‌شود که به شکل محراب درآید. در قدیم مسند را در هنگام ورود مهمان، برای نشستن او در بهترین قسمت اتاق می‌گستراندند.
ورنی‌بافی
طرح و نقشه‌ای که در ورنی‌بافی به کار گرفته می‌شود، معمولا از طبیعت الهام گرفته شده و ساختاری انتزاعی دارد. ورنی را با تکنیک سوزنی می‌بافند و تار و پود آن از پشم یا ابریشم است. ورنی‌بافی بیشتر در شمال‌غرب ایران و در میان مردم آذری‌زبان رواج دارد. اصلاندوز در استان اردبیل در سال 2021 میلادی (1400 خورشیدی) به عنوان شهر ملی ورنی ثبت شد. همچنین هنر ورنی‌بافی به عنوان دست‌بافته‌های عشایر منطقه ارسباران در سال 2011 میلادی (1390 خورشیدی) در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
دولایی‌بافی (اویی‌بافی)
این بافته، شکلی نواری دارد و عرض آن بین چهار تا هفت سانتی‌متر است. در ساختار «اویی» از رنگ‌های متضاد تیره و روشن بهره می‌برند. گاهی در حاشیه این بافته رنگ‌های زرد و قرمز نیز دیده می‌شود. این نوار برای بستن بار روی حیوانات در زمان کوچ و محکم‌ کردن سیاه‌چادرهای عشایر کاربرد دارد.
شیشه‌درمه‌بافی
شیشه‌درمه که در میان عشایر استان فارس بافته می‌شود، به گلیم شباهت دارد و روی دستگاه ساده زمینی بافته می‌شود. این بافته مانند «اویی» به شکل یک نوار است، با این تفاوت که عرض آن ممکن است به یک متر هم برسد. از چنین بافته‌ای محصولاتی همچون خورجین تولید می‌کنند. شیشه‌درمه همچنین به عنوان زیرانداز یا رختخواب‌پیچ نیز کاربرد دارد.