در آموزه‌های اسلام و قرآن، تزکیه نفس به عنوان مهم‌ترین اصل زندگی انسان مطرح شده است. تزکیه، به معنای پاکسازی روح و نفس از آلودگی‌ها و رذایل اخلاقی و آراستن آن به فضایل و صفات نیکو است. این پاکسازی، نه تنها سعادت دنیوی، بلکه سعادت اخروی را نیز برای انسان به ارمغان می‌آورد. درحقیقت، تزکیه نفس، مسیری است که انسان را به کمال انسانی و نزدیکی به خداوند می‌رساند. قرآن در جاهای مختلفی به این مسئله پرداخته است، ازجمله سوره اعلی که می‌فرماید: «به تحقیق رستگار شد هرآن کسی که خود را از آلودگی‌ها پاک کرد».

غایت نهایی دینداری در اسلام، رسیدن به توحید و لقاء پروردگار است. توحید یعنی رسیدن به جایی که در مملکت وجود انسان غیر از خدا حاکم نباشد. در حدیثی بلند آمده است که چنین کسی دستش دست خدا، پای او پای خدا، نگاهش چشم خدا می‌شود و درواقع خدا به جای اعضا و جوارح او قرار می‌گیرد. فعل چنین کسی فعل الله است. رسیدن به چنین مقامی جز از راه تزکیه نفس امکان ندارد.

تزکیه، مسیری است که انسان را از نفس اماره (نفس سرکش که به بدی‌ها فرمان می‌دهد) عبور می‌دهد و او را به نفس مطمئنه می‌رساند. نفس مطمئنه، همان نفسی است که در آرامش و اطمینان کامل قرار دارد و درنهایت، مورد خطاب خداوند قرار می‌گیرد که :«ای نفس به آرامش‌رسیده! به سوی پروردگارت بازگرد در حالی‌که هم تو از او راضی هستی و هم مورد رضایت او هستی».

تزکیه نفس، در میدان کارها و عمل انسان به معنای انجام دستورات الهی و دوری از آنچه خداوند نهی کرده است، تحقق می‌یابد. این اعمال باید با قصد قربت و اخلاص انجام شوند. اخلاص به معنای خالص کردن نیت از هرگونه انگیزه غیر الهی است؛ یعنی اعمال انسان تنها برای رضای خداوند باشد، نه برای خودنمایی یا اهداف دنیوی. این خلوص نیت، اساس تزکیه نفس است و انسان را به سوی کمال و قرب الهی سوق می‌دهد.

در مرتبه بالاتر، تزکیه نفس شامل پاکسازی قلب و روح است. قلب انسان باید از رذایل اخلاقی مانند حسادت، تکبر، حرص و کینه پاک شود و به فضایل اخلاقی مانند تواضع، بخشندگی، محبت و صداقت آراسته گردد. این پاکسازی قلب، انسان را به سوی نورانیت و صفای درونی هدایت می‌کند و او را از تاریکی‌ها و حجاب‌های ظلمانی رها می‌سازد.

تزکیه نفس، فرآیندی است که در آن انسان وجود خود را از حجاب‌های ظلمانی مانند دلبستگی به دنیا، شهوت‌ها و تعلقات دنیوی خالی می‌کند و به سوی عوالم نورانی حرکت می‌کند. ترک تعلقات دنیوی، یکی از مراحل مهم تزکیه است. در این مسیر، انسان باید تمام وابستگی‌های غیر الهی را کنار بگذارد و به خداوند متصل شود. در دعای معروفی آمده است که «خداوندا! کمال قطع شدن را به من ببخش!» طبیعی است که این بریدن، بریدن از ماده و دنیاپرستی است و توأم با پیوست به عوالم برتر است.

هدف نهایی تزکیه نفس، رسیدن به مقام مخلصین است. مخلصین، انسان‌هایی هستند که به درجه‌ای از خلوص رسیده‌اند که شیطان هیچ راهی برای نفوذ در آن‌ها ندارد. قرآن کریم در این باره می‌فرماید: «إلّا عبادك منْهم الْمخْلصين» (سوره ص، آیه 83)؛ شیطان اعتراف می‌کند که نمی‌تواند بر بندگان مخلص و برگزیده خداوند غلبه کند. این مقام، نهایت پاکی و قرب الهی است و انسان را به جایگاهی می‌رساند که در آن، تنها اراده خداوند در وجود او جاری است.

تزکیه نفس، انسان را به جایی می‌رساند که صفات و اسماء الهی در وجود او متجلی می‌شوند. انسان در این مرحله، آینۀ تمام‌نمای الهی می‌شود. این تجلی اسماء الهی، انسان را به مقام محمود می‌رساند؛ مقامی که در آن، انسان در زمره مقربین الهی قرار می‌گیرد و به اوج کمال انسانی دست می‌یابد.