در اسلام، دعا یکی از زیباترین و عمیق‌ترین راه‌های ارتباط انسان با خداوند است. دعا به معنای صدا‌زدن، درخواست‌کردن و ارتباط گرفتن با خداوند است. دعا نه تنها وسیله‌ای برای برآورده شدن نیازهای انسان، بلکه راهی برای اتصال به مبدأ و یادآوری حقیقت ملکوتی انسان است. انسان، موجودی ملکوتی است که از عالم بالا به این جهان مادی و پر از سختی و محنت فرستاده شده است. دعا، پلی است که انسان را به اصل ملکوتی خود متصل می‌کند و رنج و محنت عالم ماده را کاهش می‌دهد.

در دنیای مادی، توجه بیش از حد به مادیات و امور دنیوی، انسان را از اصل و حقیقت ملکوتی خود غافل می‌کند. اما دعا، فرصتی است که به انسان یادآوری می‌کند از کجا آمده و به کجا بازخواهد گشت. قرآن کریم می‌فرماید:« و هنگامی که بندگان من از تو دربارۀ من بپرسند، بگو که من نزدیکم و دعای دعاکننده را هنگامی که مرا بخواند اجابت می‌کنم» این آیه یکی از لطیف‌ترین آیات قرآن است که رابطه صمیمی و گرم خداوند با بنده و نزدیکی‌اش به بندگان را نشان می‌دهد زیرا از یک طرف، پاسخ خداوند درباره خودش با این جمله شروع شده است:«من نزدیکم»، و بعد ادامه داده است که «من دعای دعاکننده را پاسخ می‌دهم» و حتی از واسطه‌ای به نام فرشتگان و یا پیامبران برای این پاسخگویی نام نبرده است. این خود اهمیت دعا و راه بسیار کوتاه دعا بین انسان و خداوند را نشان می‌دهد.

دعا در اسلام به عنوان کلید فرج و گشایش شناخته شده است. هرگاه انسان در سختی‌ها و مشکلات گرفتار شود، دعا وسیله‌ای است که می‌تواند او را از بن‌بست‌ها نجات دهد. قرآن کریم بارها به استجابت دعا اشاره کرده و آن را تضمین کرده است. خداوند می‌فرماید: «مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم.» این وعده الهی نشان می‌دهد که دعا، قدرتی عظیم دارد و می‌تواند گره‌های زندگی انسان را باز کند.

در همین آیه، خداوند به رابطه عدم دعا و استکبار اشاره می‌کند و می‌فرماید: «کسانی که از عبادت من تکبر می‌ورزند، به زودی با خواری وارد جهنم خواهند شد» ازاین‌رو دعا، نشانه‌ای از تواضع و فروتنی انسان در برابر خداوند است. کسی که دعا نمی‌کند، در واقع خود را بی‌نیاز از خداوند می‌داند و این نشانه‌ای از استکبار است.

در اسلام، برخی زمان‌ها، مکان‌ها و حالات خاص برای دعا، اثر بیشتری دارند. شب قدر، شب‌های جمعه، هنگام سحر، هنگام اذان و بین الطلوعین و هنگام نزول باران از زمان‌های خاصی هستند که دعا در آن‌ها مستجاب‌تر است. همچنین، دعا در مکان‌هایی مانند مسجدالحرام، مسجدالنبی، کنار قبر امام حسین نوه پیامبر اسلام و مکان‌های مقدس دیگر، تأثیر بیشتری دارد. حالات خاصی مانند تضرع، اشک ریختن و تذلل در پیشگاه خداوند نیز دعا را به استجابت نزدیک‌تر می‌کند. پیامبر اسلام (ص) فرمودند: «خداوند دعای کسی را که از عمق دل و با تضرع دعا کند، رد نمی‌کند.». اشک ریختن در پیشگاه خداوند، نشانه‌ای از صداقت و خلوص نیت است. قرآن کریم به این حالت اشاره می‌کند و در سوره اعراف، آیه 55 می‌فرماید: «پروردگارتان را با تضرع و در پنهانی بخوانید؛ چراکه او متجاوزان را دوست ندارد.» اشک و تضرع در دعا، دل انسان را نرم می‌کند و او را به خداوند نزدیک‌تر می‌سازد. دعا فرصتی است برای تذلل در پیشگاه خداوند. کسی که در برابر خداوند خود را ذلیل و خاضع کند، در نزد مردم عزیز می‌شود. این یکی از وعده‌های الهی است که عزت واقعی را به کسانی می‌دهد که در برابر خداوند تواضع می‌کنند.

دعا، حضور نیاز مطلق در برابر بی‌نیاز مطلق است. انسان در ذات خود فقیر و نیازمند است و تنها خداوند است که غنی و بی‌نیاز است. دعا، این حقیقت را به انسان یادآوری می‌کند که او بدون خداوند هیچ است و تمام قدرت‌ها و توانایی‌ها از او سرچشمه می‌گیرد. در ادعیه آمده است: «صاحبم! سرپرستم! تو بی‌نیازی و من خود فقیر؛ و آیا غیر از این است که جز بی‌نیاز بر فقیر رحم نمی‌کند؟»

یکی از زیباترین آثار دعا، خروج انسان از منیت و خودخواهی است. دعا به انسان می‌آموزد که به جای تکیه بر خود و توانایی‌های محدودش، به خداوند که قدرت مطلق است و بر هر کاری تواناست تکیه کند و از او کمک بخواهد.

در تعبیری زیبا دعا مغز هرگونه عبادت و بندگی خداوند معرفی شده است؛ به علاوه شاید در هیچ عبادت اسلامی نتوان ردی از دعا نیافت.