موزه محرم تبریز، مکانی برای آشنایی با سنت‌های مردم آذربایجان

محرم، نخستین ماه تقویم هجری قمری است. دهمین روز این ماه (عاشورا)، سالروز شهادت امام حسین(ع)، سومین پیشوای شیعیان و یاران ایشان در کربلاست. امام حسین الگوی آزادی‌خواهی و مبارزه با ظلم است که حاضر نشد به هیچ وجه با یزید، حاکم ظالم زمان خود سازش کند. به همین دلیل هنگامی که به دعوت مردم کوفه، قصد داشت به آن جا سفر کند، در راه لشکری عظیم جلوی او را گرفتند. سپس در جنگی نابرابر او و یارانش را به شهادت رساندند و خاندانش را به اسارت بردند. امروز، محرم پاسداشتی از این فداکاری عظیم است و در سراسر جهان، آیین‌های ویژه‌ای برای گرامی‌داشت آن برگزار می‌شود.

در ایران نیز عزاداری‌های محرم، بخشی از فرهنگ هر قوم و منطقه شده است. به طوری که در هر نقطه از ایران، نمادها و سنت‌های ویژه‌ای در استقبال از محرم و برگزاری عزاداری امام حسین و یاران ایشان به وجود آمده است. در ایران، شیوه و سنت‌های عزاداری در میان آذری‌زبان‌ها، خاص و منحصر به فرد و در میان ایرانیان زبانزد است. از این رو در تبریز، موزه‌ای با عنوان «موزه محرم» به وجود آمده تا گوشه‌ای از این سنت‌ها و آداب را گردآوری کند و در معرض دید علاقمندان قرار دهد.

ویژگی‌های موزه محرم تبریز

موزه محرم را می‌توان در زمره موزه‌های مردم‌شناسی دسته‌بندی کرد؛ موزه‌ای که قصد دارد بخشی از فرهنگ عامه در پاسداشت محرم را به نمایش بگذارد. در این موزه بخشی از نشانه‌های نمادین و آیین‌های محرم در آذربایجان شرقی به نمایش درآمده است. مجسمه ذوالجناح (اسب امام حسین)، انواع طوق، پرچم، گهواره‌های کوچک، چراغ، شمع و نوشته‌های مربوط به سوگواری و تعزیه‌خوانی، نقاشی‌های قدیمی و بیرق‌های دارای شمایل، در این موزه قابل مشاهده است.

قسمت‌های مختلف موزه محرم تبریز

در ورودی موزه، مجسمه‌ای که نماد ذوالجناح، اسب امام حسین است، به چشم می‌خورد. طبقه اول موزه به نمایش پرچم‌ها و برخی ابزارهای نمادین عزاداری مانند گهواره و چراغ اختصاص دارد. یکی از ابزارهایی که در این قسمت به نمایش درآمده، طوق است. طوق پرچم مخصوصی است که زبانه فولادی بلندی دارد. در موزه 10 طوق قدیمی از روستاهای مختلف آذربایجان شرقی گرد آمده است، از جمله علم متعلق به روستای اسفنجان اسکو، طوق عزاداری روستای خشکناب هریس، طوق عزاداری روستای تازه‌کند هریس، علم عزاداری روستای لیوارجان جلفا و دو علم موسوم به حضرت عباس از روستاهای زاویه و سیه سران شهرستان جلفا. تنوع این طوق‌ها به تنهایی از گوناگونی آیین‌ها و شیوه‌های برگزاری عزاداری محرم در این استان حکایت دارد. قدیمی‌ترین طوق موجود در موزه به محله بازار شهر اهر تعلق دارد که در سال 1243 هجری قمری (1827 میلادی) ساخته شده است.

در طبقه دوم نیز ابزارهای دیگر مربوط به تعزیه‌خوانی و پرده‌خوانی به نمایش درآمده است. چندین تشت که به مراسمی موسوم به «تشت‌گذاری» تعلق دارد، در این قسمت موزه قابل مشاهده است. مردم در این مراسم تشت‌ها را پر از آب می‌کردند. این آب نشانی از تشنگی کودکان امام حسین در روز عاشورا بود و پس از پایان مراسم عزاداری بین مردم توزیع می‌شد. علاوه بر این چندین سماور زغالی که در طول سال‌ها برای پذیرایی از عزاداران محرم مورد استفاده قرار می‌گرفت در کنار چندین ساز، شامل قره‌نی، سنج و طبل، در موزه قرار داده شده است.

موزه محرم در کجا قرار دارد؟

خانه دکتر صحتی که یکی از پزشکان مشهور دوره قاجار و اوایل پهلوی (اوایل قرن بیستم) بود، به عنوان موزه محرم شناخته می‌شود. دکتر ابوالقاسم صحتی پزشکی حاذق بود و به خاطر ارادتش به امام حسین، در ایام محرم منزل خود را به محلی برای برگزاری مراسم عزاداری تبدیل می‌کرد. پس از مرگ دکتر صحتی، فرزندان او نیز این سنت را ادامه دادند. هم‌اکنون این خانه به عنوان موزه محرم شناخته می‌شود، ولی سنت برپایی مراسم عزاداری در 10 روز اول محرم، کماکان برقرار است.

خانه دکتر صحتی 409 متر مربع مساحت دارد و در اواخر دوره قاجار ساخته شده است. نما و سر در آجری زیبای خانه، نخستین تصویری است که هر گردشگر با آن مواجه می‌شود. یک هشتی و چند پله گرد قدیمی، ورودی را به حیاط خانه متصل می‌کند. خانه یک زیرزمین و دو طبقه بنا دارد. در زیرزمین بزرگ خانه، حوض‌خانه، انباری و سردابه‌ای به وجود آمده است. در طبقه دوم یک سالن بزرگ ساخته شده که در دو طرف آن، اتاق‌هایی اختصاصی به چشم می‌خورد. از این قسمت ساختمان برای پذیرایی از مهمانان استفاده می‌شد.

نام این بنا در سال 1999 میلادی (1378 خورشیدی) در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و پس از آن، در سال 2008 میلادی (1387 خورشیدی) به عنوان موزه مردم‌شناسی محرم، مورد بهره‌برداری قرار گرفت.