موزه خاتم شیراز، آشنایی با تحول یک هنر اصیل ایرانی

خاتم‌کاری یکی از هنرهای ظریف ایرانیان است که در آن، اشیای چوبی را با مثلث‌های کوچک به شکل موزائیک، می‌آرایند. برای نمایش تحول این هنر و بهترین آثار آن، موزه‌ای با نام «موزه خاتم» در یکی از قدیمی‌ترین محلات شیراز تاسیس شده است.

شیراز، شهر خاتم

چوب، عاج، استخوان، فلز برنج و طلا، مواد اولیه اصلی خاتم‌کاری هستند. هر چه میزان ظرافت خاتم‌کاری بیشتر باشد، ارزش محصول آن بالاتر می‌رود. خاتم شیراز به عنوان یکی از مرغوب‌ترین و اصیل‌ترین خاتم‌های ایران شناخته می‌شود که قدمت آن به بیش از 10 قرن می‌رسد. منبر خاتم‌کاری مسجد جامع عتیق با قدمت هزار ساله، یکی از ارزشمندترین آثار خاتم‌کاری شیراز محسوب می‌شود. با وجود آن که نمی‌توان این گفته را با قطعیت تایید کرد، ولی بسیاری از کارشناسان شیراز را مبدا پیدایش هنر خاتم کاری می‌دانند.

خاتم‌کاری در دوران صفویه (1501 تا 1736 میلادی) به اوج کمال خود رسید. در این دوره هنرمندان خاتم‌کاری در اصفهان گرد آمده بودند و شاگردان زیادی از نقاط مختلف ایران برای فراگرفتن این حرفه به نزد آنان می‌آمدند. با این حال در دوره قاجار (قرن نوزدهم) توجه به خاتم‌کاری کمتر شد، ولی در قرن بیستم، با تاسیس مدرسه صنایع مستظرفه، استادکارانی در این هنر تربیت شدند و خاتم‌کاری جانی دوباره گرفت. امروزه خاتم‌کاری یکی از هنرهای شناخته‌شده ایرانیان است و معمولا بیشتر گردشگران خارجی، همراه خود محصولی از هنر خاتم‌کاری را به عنوان یادگار سفر ایران، به همراه می‌برند.

تاریخچه موزه خاتم شیراز

موزه خاتم در یک خانه قدیمی به نام «خانه سعادت» تاسیس شده است. از آن جا که فردی به نام «علی اکبر سعادت» این خانه را ساخته، این نام را روی آن گذاشته‌اند. سعادت یکی از تاجران صاحب‌نام شیراز به شمار می‌رقت و این خانه را در محله‌ای قدیمی، به نام «سنگ سیاه» ساخت. نام خانه سعادت در سال 2003 میلادی (1382 خورشیدی) در فهرست آثار ملی ایران درج شد. سپس در سال 2005 میلادی (1384 خورشیدی) عملیاتی برای مرمت بنا صورت گرفت و بخش‌هایی از خانه، بازسازی شد.

ویژگی‌ها و معماری موزه خاتم شیراز

موزه خاتم شیراز به خاطر شکل معماری و تزئینات هنرمندانه‌ و چشم‌نوازش، بسیار مورد توجه است. این خانه اتاق‌هایی متعدد و بزرگ دارد که تزئینات هر کدام، بسیار زیبا و دلنشین است. به خاطر همین ویژگی‌ها، خانه سعادت به موزه خاتم تبدیل شده و در آن آثاری ارزشمند از هنر اصیل خاتم‌کاری شیراز به نمایش درآمده است.

در جای‌جای خانه از کاشی‌کاری، آجرکاری، گره‌چینی و سنگ‌های حجاری‌شده برای تزئین استفاده شده است. استفاده از چوب برای ساخت سقف، جلوه‌ای خاص به آن بخشیده است. نقوشی از پادشاهان و افراد صاحب‌نام روی ستون‌ها و دیوارها به چشم می‌خورد که به وسیله کاشی‌کاری یا نقاشی به وجود آمده است.

موزه خاتم شیراز در همسایگی آرامگاه سیبویه قرار دارد. اتاق‌های خانه پیرامون حیاط مرکزی آن ساخته شده‌اند. این حیاط باصفا، به سبک خانه‌های قدیمی ایرانی حوضی کوچک دارد که در چهار طرف آن، باغچه‌هایی کوچک به وجود آورده‌اند. اتاق‌های سه‌دری و پنج‌دری دور تا دور حیاط را فرا گرفته‌اند. پلان کلی حیاط چهارگوش و حوض میانه آن، بیضی است. ساخت حوض‌ بیضی در خانه‌های دوره قاجار چندان مرسوم نیست، از این رو می‌توان این حوض را نیز یکی از ویژگی‌های متمایزکننده خانه سعادت نسبت به سایر خانه‌های تاریخی شیراز دانست.

اتاق‌های پنج‌دری در قسمت شمالی عمارت ساخته شده است. سقف چوبی و شیشه‌های رنگی این اتاق‌ها، تناسب دل‌انگیزی به وجود آورده‌اند. ایوانی با هشت ستون در جلوی این اتاق‌ها وجود دارد. این ستون‌ها همگی گچ‌بری شده‌اند.

در ضلع غربی عمارت، اتاق‌های سه‌دری و اتاق‌های هم‌کف واقع است. این قسمت به عنوان محل زندگی اهالی در زمستان مورد استفاده قرار می‌گرفت.

این خانه دو ورودی دارد. ورودی اصلی آن در جنوب و ورودی دیگر در امتداد ورودی اصلی و در شرق بنا واقع است. هر چند خانه‌هایی که از آن دوره به جا مانده، اکثرا هشتی‌هایی در قسمت ورودی دارند، ورودی این خانه هشتی ندارد و فقط با یک راهرو کوچک به حیاط وصل می‌شود.

اشیای موزه خاتم شیراز

ابزارآلات قدیمی و محصولات خاتم‌کاری از گذشته تا امروز، از جمله آثاری است که در این موزه به نمایش درآمده است. همچنین تصاویر مربوط به استادکاران قدیمی نیز در این موزه قابل مشاهده است. بازدیدکنندگان موزه می‌توانند از مراحل مختلف ساخت آثار خاتم‌کاری دیدن کنند.