گشت و گذاری در خانه‌های روستایی شمال ایران در موزه میراث روستایی گیلان

«موزه میراث روستایی گیلان» مجموعه‌ای در 263 هکتار است. این موزه بخشی از پارک جنگلی سراوان به شمار می‌آید. موزه میراث روستایی گیلان یک اکوموزه محسوب می‌شود که هدف اصلی آن، نمایش جاذبه‌های طبیعی و فرهنگی جامعه محلی و روستایی گیلان است، آن هم در فضایی که بیشترین هم‌خوانی ممکن را با محیط‌های روستایی گیلان داشته باشد.

تاریخچه موزه میراث روستایی گیلان
پس از زمین‌لرزه‌ای که در سال 1990 میلادی (1369 خورشیدی) رخ داد و به تخریب برخی روستاهای استان انجامید، طرح ساخت بناهایی مشابه خانه‌های روستایی گیلان مطرح شد. بدین ترتیب علاوه بر ساخت منازل و نمایش معماری اصیل آن‌ها، امکان نمایش سبک زندگی و ابزار و تجهیزات مورد استفاده مردمان استان نیز فراهم می‌آمد. مطالعات اولیه ساخت موزه میراث روستایی گیلان در سال 2002 میلادی (1381 خورشیدی) آغاز شد. در نهایت با شروع به کار کارگاهی با موضوع «معماری جلگه شرق سپیدرود» در سال 2005 میلادی (1384 خورشیدی) اولین گام‌های ایجاد این موزه برداشته شد. نخستین فاز موزه در سال 2006 میلادی به بهره‌برداری رسید. مدتی بعد پارک جنگلی سراوان به خاطر ویژگی‌های توپوگرافی‌اش از سوی گروه تحقیقاتی احداث موزه مورد توجه قرار گرفت. نهایتا محل موزه به این پارک جنگلی منتقل و جریان الگوبرداری از معماری روستایی استان گیلان با اعزام گروه‌های تحقیقاتی به روستاهای مختلف و شناسایی بناهای ارزشمند شروع شد. بناهایی که امروزه در موزه میراث روستایی گیلان در معرض دید بازدیدکنندگان قرار دارد، پس از گزینش و واچینی از روستاهای مختلف استان به محل پارک انتقال یافته و مجددا به همان شکل اولیه ساخته شده است. این طرح دشوار و دقیق در بیست و یکمین دوره جشنواره علمی خوارزمی در ایران که به سال 2007 میلادی (1386 خورشیدی) برگزار شد در میان بیش از 610 طرح به رتبه دوم دست یافت.

بخش‌ها و ویژگی‌های موزه میراث روستایی گیلان
مجموع مساحت پارک جنگلی سراوان 1480 هکتار است که 263 هکتار آن به موزه میراث روستایی گیلان اختصاص یافته است. این موزه هر سال عنوان یکی از پربازدیدترین موزه‌های ایران را به خود اختصاص می‌دهد. در بخش‌های موزه بناهای مسکونی مناطق مختلف گیلان شبیه‌سازی شده‌اند. انتقال و پیاده شدن خانه‌های روستایی با کمترین تغییرات ممکن، ویژگی مهمی است که موزه میراث روستایی گیلان را بسیار برجسته کرده است و بازدیدکننده را از نزدیک‌ترین فاصله ممکن با زیست مردم روستایی استان گیلان درگیر می‌کند. علاوه بر این در این موزه از میراث دانشی عظیم مردمان استان گیلان محافظت می‌شود. قدمت برخی خانه‌ها که در موزه میراث روستایی گیلان دوباره‌چینی شده‌اند به بیش از 150 سال می‌رسد.
تلاش شده است عناصر فرهنگی و ویژگی‌های سبک زندگی ساکنان روستاهای استان گیلان نیز در این موزه به نمایش درآید. از این رو ابزارهای پخت خوراک، تولید پوشاک و انجام امور روزانه نیز در جای‌جای خانه‌ها در معرض دید قرار دارد. بازارچه‌ای نیز برای عرضه صنایع دستی استان گیلان به وجود آمده است. موزه به طور کلی 9 بخش دارد که عبارتند از:
جلگه شرق
در این بخش بناهایی از جمله خانه‌های چنچو، میرسیار، منتظری و رفیعی که در مناطق جلگه‌ای شرق سپیدرود ساخته شده بودند به نمایش گذاشته شده است. اسکلت و کرسی چوبی و بام چهارکله گالی‌پوش مهم‌ترین ویژگی‌های بناهای این منطقه از گیلان شمرده می‌شوند. فضاهایی شامل باغ‌های سبزی و صیفی، کندوج (انبار برنج)، طویله، تلمبار (محل پرورش کرم ابریشم)، مسجد و قهوه‌خانه نیز در این بخش موزه شبیه‌سازی شده است.
جلگه غرب
جلگه غرب گیلان مناطقی از شهرستان‌های شفت تا آستارا را در بر می‌گیرد. در غرب گیلان ساختمان‌ها با دیوارچینی و بام‌های شیب‌داری از جنس ساقه برنج ساخته می‌شوند. عمده فعالیت مردم غرب گیلان دامداری و کشت و فرآوری برنج و چای است. این موضوع در ساختار ساختمان‌ها هم به شکلی ویژه بازتاب پیدا کرده است. خانه‌های موسی‌زاده، حقیقتی، محمودی، موسوی، حسنی و محتشم‌طلب در این بخش گرد آمده‌اند. انبار برنج، طویله، لانه مرغ و طیور، چاه آب و سرویس بهداشتی نیز به عنوان فضاهای جانبی این بخش به شمار می‌آیند.
جلگه مرکزی
خانه‌های امینی، مرادی، بیالوا، دانش و صادقی در کنار فضاهایی از جمله انبار برنج، تلمبار، طویله، لانه مرغ، مدرسه، قهوه‌خانه، کارگاه آهنگری و شالیزار در این بخش موزه قابل مشاهده است. به دلیل وقوع بارندگی‌های شدید و طولانی در این ناحیه از گیلان در پوشش بام ساختمان‌ها از نی و ساقه برنج استفاده می‌شود. در برخی خانه‌ها نیز علاوه بر استفاده از شاخه و تنه درختان از کاه‌گل بهره می‌برند. وجود همین مصالح سبب شده این خانه‌ها را «زگالی» یا «زگمه‌ای» بنامند.
کوهستان شرق
در این قسمت از استان گیلان خانه‌ها را با استفاده از دیوارهای سنگچین و زگمه‌ای می‌سازند. خانه‌های محمدنژاد و محسنیان بناهای این بخش هستند. عمده فعالیت مردم این نواحی، دامداری است.
کوهستان غرب
خانه حجت‌پور در این بخش موزه قرار دارد و در کنار آن تنور پخت نان و لانه مرغ نیز به چشم می‌خورد. خانه‌های نواحی کوهستانی غرب گیلان با دیوارهایی زگمه‌ای و بام‌هایی ازلتی ساخته می‌شود. ازلت نوعی پوشال است.
کوهپایه شرق
خانه‌های بهزادی، جامع و رستمی در این بخش موزه در معرض بازدید قرار دارند. خانه‌های کوهپایه شرق مشابه خانه‌های جلگه شرقی سپیدرود است.
کوهپایه غرب
خانه‌های رحمانی، طرفی و لطفی با اسکلت‌های چوبی، پی سنگی و بام شیب‌دار در این بخش واقع شده‌اند.
ساحل شرق
خانه موسوی تنها خانه مستقر در این بخش از موزه است. معماری خانه‌های این قسمت از استان شبیه جلگه شرقی سپیدرود است.
ساحل غربی
در این بخش نیز تنها خانه آصفی قابل مشاهده است.

جلوه‌های مردم‌شناسی موزه میراث روستایی گیلان
در موزه میراث روستایی گیلان چند بازی و نمایش محلی از جمله «عروس گولی»، «کشتی گیله‌مرد» و «لافندبازی» هم معرفی شده است. عروس گولی یک نمایش نوروزی است که از نیمه دوم اسفندماه (اوایل مارس) در روستاها به نمایش درمی‌آید. کشتی گیله‌مردی نیز یک رقابت رزمی کهن است که در نوروز و عروسی‌ها انجام می‌شد. علاوه بر این در خرداد تا پایان شهریور نیز این رقابت در برخی روستاها برگزار می‌شود و در آن حریفی که به زمین بخورد یا دستانش به نحوی با زمین تماس پیدا کند، بازنده است. لافندبازی نیز یک شیوه مخصوص و کهن بندبازی است که در اجرای آن انواع فنون و هنرها را به کار می‌گیرند. اجرای لافندبازی در میانه تابستان، اوایل پاییز و نوروز رواج بیشتری دارد.

موزه میراث روستایی گیلان در کجا قرار دارد؟
برای دیدن موزه میراث روستایی گیلان باید به پارک جنگلی سراوان بروید. این پارک در کیلومتر 18 جاده سراوان به شفت قرار دارد. این موزه به خاطر اهمیتش در سال 2007 میلادی (1386 خورشیدی) در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.