مکتب اصفهان در موسیقی ایرانی، نمایان‌گر پیشینه اصفهان در فرهنگ ایران
مکتب اصفهان در موسیقی ایرانی، نمایان‌گر پیشینه اصفهان در فرهنگ ایران
از زمانی که امکان ثبت آواها توسط موسیقی‌دانان فراهم شد، آنان به دسته‌بندی نغمه‌ها و سرودهای مختلفی پرداختند که در طول سالیان دراز به صورت شفاهی منتقل شده بود. در موسیقی ایرانی هفت دستگاه به عنوان اجزای کلی تشکیل‌دهنده آن ایجاد شد: ماهور، شور، سه‌گاه، چهارگاه، راست‌پنج‌گاه، همایون و نوا. برخی از این دستگاه‌ها آواز یا آوازهایی زیرمجموعه خود دارند. آوازهای بیات ترک (بیات زند)، دشتی، افشاری و ابوعطا زیرمجموعه دستگاه شور و آواز بیات اصفهان زیرمجموعه دستگاه همایون است. در مجموع به اعتقاد اغلب کارشناسان موسیقی ایرانی، هفت دستگاه و پنج آواز، ساختمان کلی موسیقی ایرانی را تشکیل می‌دهند. البته قدما گاهی راست‌پنج‌گاه را نیز زیرمجموعه‌ای از ماهور دانسته‌اند و شش آواز و شش دستگاه برای موسیقی ایرانی در نظر گرفته‌اند.
در 12 آواز و دستگاه موسیقی ایرانی، حالت‌هایی برای اجرا وجود دارد که آن را «گوشه» می‌نامند. اساتید موسیقی ایرانی متناسب با سلیقه و ذوق خود به ایجاد ترتیب و سامانی در گوشه‌ها اقدام کردند. به این شکل چیدمان مخصوص هر کدام از اساتید، «ردیف» اطلاق می‌شود. ردیف‌ها به اسم همان استادی که آن را پیشنهاد کرده، نامیده شده است؛ همچون ردیف میرزا عبدالله، ردیف استاد دوامی، ردیف استاد تاج و...
تکوین موسیقی سنتی در اصفهان
در مکتب اصفهان گوشه‌ها و آوازهایی به صورت سینه‌به‌سینه از سال‌های دور منتقل شده است. در دوره قاجاریه (قرن نوزدهم) حضور تعزیه‌خوان‌های اصفهانی در تکیه دولت، عاملی برای انتقال خوانش خاص اصفهان از موسیقی سنتی ایرانی به اساتید شد. استاد نایب اسدالله نی‌زن یکی از مهم‌ترین نام‌ها در انتقال این مکتب به دیگر اساتید است. سید رحیم اصفهانی، ادیب خوانساری، تاج اصفهانی و حبیب شاطرحاجی از دیگر چهره‌های مهم در این موضوع به شمار می‌روند.
مدتی بعد استاد حسن کسایی، نوازنده چیره‌دست نی، در تلاشی برای ضبط گوشه‌های مکتب اصفهان، آن‌ها را با سه‌تار و نی اجرا کرد. استاد تاج اصفهانی هم در زمان اجرای آواز در رادیو، برخی از این گوشه‌ها را به صورت آموزشی خواند. بعدها تلاش‌های گسترده‌تری برای ثبت و ضبط این گوشه‌ها انجام شد. امروزه نام این گوشه‌ها در بین اهالی موسیقی ایرانی با نام اصفهان گره خورده است، مانند گوشه‌ای در آواز بیات اصفهان که به «درویش حسن» شهرت دارد. بر اساس برخی ادعاهای تاریخی، مبدع این گوشه فردی به نام «درویش حسن خاکی» است. وی در دوره قاجاریه باغبان باغ هشت بهشت بود. او در همین گوشه آوازی می‌خواند و مردم را به محافظت از گل‌های باغ دعوت می‌کرد.
عناصر موثر در تکوین مکتب اصفهان
در انتقال، حفظ و ثبت ردیف‌ها و آواهای مکتب اصفهان چند گروه نقش به‌سزا داشتند: اول تعزیه‌خوان‌ها و روضه‌خوان‌ها که در زمان خود اشراف کاملی به آوازها و گوشه‌ها پیدا می‌کردند؛ دوم اقلیت‌های مذهبی که در اصفهان شمار آنان قابل توجه بود و سوم خانواده‌های اهل موسیقی که آموزش و اجرای موسیقی را در بین اعضای خود دنبال می‌کردند و اطلاعات و فنون این کار را به صورت سینه‌به‌سینه انتقال می‌دادند.
ویژگی‌های مکتب اصفهان در موسیقی ایرانی
یکی از بارزترین ویژگی‌های مکتب اصفهان در موسیقی ایرانی، استفاده از قالب مثنوی در اجراهای آوازی است. در اصفهان نوع اجرای دستگاه راست‌پنج‌گاه با اجراهایی که در دیگر نقاط ایران می‌توان دید، تفاوت دارد. همچنین برخی گوشه‌ها همچون گوشه‌ای به نام «شاه‌پسندی» در اصفهان رواج دارد که آوازخوانان دیگر نقاط ایران با آن آشنایی خاصی نداشته‌اند. اصفهان از استان‌ها و اقوام هم‌جوار خود گوشه‌هایی را اخذ و در مکتب خود استفاده کرده است، مانند دهکردی، بویراحمدی، خوسی، قشقایی، محلی شیرازی، جهرمی، سروستانی، دزفولی و دشت ارژنی.
از نظر برخی محققان، مناسب‌خوانی یکی از اصلی‌ترین ویژگی‌های مکتب اصفهان در موسیقی ایرانی است، به این معنا که نوازنده جواب آواز را کلمه به کلمه ادا می‌کند و اجرای هنرمند تک‌نواز بر اساس یک اسلوب شعری شکل می‌گیرد. تحریر در مکتب اصفهان برای لطافت بخشیدن به اجرا به کار گرفته می‌شود، برخلاف برخی مکاتب که تحریر را گاهی بر شعر مقدم می‌شمارند تا اجرای خود را شورانگیز و عامه‌پسند کنند.
ثبت ملی مکتب اصفهان در موسیقی ایرانی
پرونده‌ای با نام «موسیقی سنتی در اصفهان» در سال 2011 میلادی (1390 خورشیدی) با ردیف 365 در فهرست آثار ناملموس ملی ایران به ثبت رسیده است. این پرونده به نقش هنرمندان اصفهان در شکل‌گیری برخی ردیف‌ها و تکوین دستگاه‌ها و آوازهای موسیقی ایرانی اشاره دارد.
| نام | مکتب اصفهان در موسیقی ایرانی، نمایان‌گر پیشینه اصفهان در فرهنگ ایران |
| کشور | ایران |
موسیقی
نوع کور رنگی را انتخاب کنید
کوری سرخ کوری سبز کوری آبی قرمز به سختی دیده می شود سبز به سختی دیده می شود آبی به سختی دیده می شود تک رنگ تک رنگ خاصتغییر اندازه فونت:
تغییر فاصله کلمات:
تغییر ارتفاع خط:
نوع ماوس را تغییر دهید: