موسیقی بختیاری، نمودی از رنج‌های زندگی کوچ‌نشینی

موسیقی

موسیقی بختیاری، نمودی از رنج‌های زندگی کوچ‌نشینی

موسیقی عنصری فرهنگی فارغ از رنگ و زبان است و می‌توان آن را هنری همه‌فهم دانست. همین ویژگی موسیقی را به یکی از مهم‌ترین ابزارهای ارتباط بین‌فرهنگی تبدیل کرده است. در میان انواع موسیقی، موسیقی نواحی بخشی مهم از روایت‌های فرهنگی اقوام مختلف به شمار می‌آید. در ایران اقوام مختلف، نواهایی مخصوص به خود ابداع کرده‌اند که موسیقی بختیاری، یکی از آن‌ها محسوب می‌‌شود.

ویژگی موسیقی بختیاری

موسیقی بختیاری با گویش بختیاری رابطه‌ای تنگاتنگ دارد. این گویش یکی از شاخه‌های اصیل زبان فارسی است و باید تاریخی کهن برای آن متصور شد، هر چند نمی‌توان روایت تاریخی دقیقی برای آن برشمرد. این گویش در بخش‌های وسیعی از ایران مورد استفاده است، به طوری که گویش‌وران آن در شش یا هفت استان ایران حضور دارند. همین واقعیت بیانگر پشتوانه فرهنگی غنی موسیقی بختیاری است.

موسیقی بختیاری آینه‌ای از فرهنگ و تاریخ بختیاری و آیین‌ها و جهان‌بینی گویش‌وران آن است. در طول تاریخ، موسیقی بختیاری به صورت سینه‌‌به‌سینه منتقل شده و گوشه‌هایی مختلف از زندگی این مردم را بیان کرده است. با توجه به این که بخش زیادی از مردم بختیاری کوچ‌نشین هستند، موسیقی بختیاری تاثیر زیادی از این ویژگی پذیرفته است. در واقع زندگی کوچ‌نشینی با زحمات و دردهایی فراوان همراه است، دردهایی که در موسیقی بختیاری نمایان شده و آن را به یکی از سوزناک‌ترین موسیقی‌های نواحی ایران تبدیل کرده است. به نوعی می‌توان موسیقی بختیاری را التیام‌بخش آلام کوچ‌نشینان و عشایر دانست. با این حال عشق و هم‌بستگی به شکلی جدی در موسیقی بختیاری نمود پیدا می‌کند. اجرای هماهنگ و دسته‌جمعی بسیاری از نواها، ترانه‌ها و نغمه‌ها یکی از ویژگی‌های جالب توجه موسیقی بختیاری است که نشان می‌دهد هم‌بستگی و اتحاد تا چه اندازه برای مردمان بختیاری مهم است.

تکوین و تقسیم‌بندی موسیقی بختیاری

بختیاری‌ها به چهره‌های موسیقایی خود «توشمال» می‌گویند. این کلمه از دو جزء تشکیل شده است: «توش» به معنای توان و قدرت و «مال» به معنای ایل. همین نام‌گذاری از جایگاه ویژه موسیقی در ایل بختیاری حکایت دارد و نشان می‌دهد کسانی که در آیین‌های مختلف این ایل به اجرای موسیقی می‌پرداختند تا چه اندازه مورد احترام بودند. توشمال‌ها در انتقال نغمه‌های کهن و ساخت نغمه‌های نو بسیار موثر بوده‌اند. بیشتر توشمال‌ها شاعر و نغمه‌پرداز بودند و در نوازندگی سرنا، کرنا، نی و کمانچه تبحر داشتند. البته نمی‌توان نقش مردم بختیاری، خصوصا زنان را در نغمه‌پردازی و سرودن شعر نادیده گرفت.

موسیقی بختیاری همچون موسیقی دستگاهی ایرانی، به دو بخش آوازی و سازی تقسیم می‌شود. این موسیقی را از نظر حالت‌ها و کاربردهایش، به چند بخش می‌توان تقسیم کرد. این بخش‌ها همگی، روایت‌ها و عاشقانه‌هایی هستند که آن‌ها را به مناسبت‌های مختلف می‌شنویم.

موسیقی عزا و شادی بختیاری

در آیین‌های عزاداری یا در سوگ عزیزان، این نوع موسیقی مورد استفاده قرار می‌گیرد. بختیاری‌ها به این موسیقی «چپی»، «وارونه» یا «دونگه‌دال» نیز می‌گویند و آن را با کرنا یا سرنا و دهل اجرا می‌کنند. در این بخش از موسیقی بختیاری، زنان گاهی با کسی که به صورت تک‌خوان به نغمه‌خوانی می‌پردازد، هم‌نوا می‌شوند و به هم‌خوانی می‌پردازند.

موسیقی شادی بختیاری به طور ویژه در عروسی اجرا می‌شود و در آن ضرب‌آهنگ تندتر است.

موسیقی مناسبتی بختیاری

بختیاری‌ها در مناسبت‌های مختلف از موسیقی بهره می‌برند. یکی از مهم‌ترین استفاده‌های بختیاری‌ها از موسیقی، در هنگام کار است که به آن «برزگری» می‌گویند و در هنگام درو یا خرمن‌کوبی شنیده می‌شود. علاوه بر این در زمان شیردوشی، مشک‌زنی یا چوپانی نیز بختیاری‌ها نغمه‌هایی مخصوص را اجرا می‌کنند. هنگامی که عشایر به مشک‌زنی مشغولند، ریتمی شش‌هشتم یا دو چهارم از حرکت مشک تولید می‌شود و زنان ایل با همان ریتم، به صورت بداهه ترانه‌خوانی می‌کنند یا ترانه‌هایی را که از گذشته به آنان منتقل شده است، به زبان می‌آورند.

اکنون با تغییر شکل کارها و مدرن‌تر شدن امور شغلی، موسیقی کار کم‌رنگ‌تر شده، اما رنگ نباخته است. موسیقی کار خصوصا در زمان کوچ عشایر به خوبی خود را نشان می‌دهد و جلوه‌ای بی‌نظیر به خود می‌گیرد.