نقاره، ساز کوبه‌ای که از میدان جنگ به بزم‌ها راه یافت

موسیقی

نقاره، ساز کوبه‌ای که از میدان جنگ به بزم‌ها راه یافت

احتمالا سازهای کوبه‌ای، نخستین نوع سازها بودند که انسان توانست با استفاده از آن‌ها نواهای موسیقایی تولید کند. این سازها در طول تاریخ در کنار دیگر انواع سازها باقی ماندند و بخش مهمی از هارمونی موسیقی را شکل دادند. سازهای کوبه‌ای در هر منطقه، متناسب با نحوه اجرای موسیقی‌، شکل خاصی به خود گرفته‌اند و در اندازه‌های مختلف برای ایجاد دامنه‌ آوایی متفاوت مورد استفاده قرار می‌گیرند، ولی معمولا شکل آن‌ها مشابه است و برای نواختن آن، از شیوه‌هایی خاص استفاده می‌شود.

در بین سازهای کوبه‌ای، «نقاره» یا «ناقاره»، در موسیقی نواحی مختلف ایران کاربرد فراوان دارد، به طوری که نقش آن در موسیقی گیلکی و کردی بسیار مهم است. نقاره مورد استفاده در نواحی مختلف، در طول تاریخ و متناسب با کاربردهایی که از آن صورت گرفته، تغییراتی به خود دیده است.

ویژگی‌های نقاره

نقاره یک ساز ضربی به صورت طبل دوتایی است که سطح یکی در مقایسه با دیگری کوچک‌تر است. نقاره به وسیله دو چوب، توسط یک نوازنده نواخته می‌شود. نوازندگان نقاره را روی یک پایه مخصوص مستقر می‌کنند، ولی گاهی در برخی مجالس، نقاره روی فرش قرار می‌گیرد و نوازنده با دو ترکه نازک به آن ضربه می‌زند، گاهی نیز بنا بر ضرورت، آن را روی اسب یا شتر می‌بندند. در گذشته‌ها نقاره را روی شتر می‌بستند و نقاره‌چی، سوار بر شتر در حالی که از کوچه‌ها عبور می‌کرد، آن را می‌نواخت تا مردم را از رویدادهای مهم مطلع کند.

در مراسم شادی، معمولا در کنار نقاره، یک ساز بادی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. این ساز بادی ممکن است سرنا یا شیپور باشد.

طبل بزرگ‌تر نقاره وظیفه تولید صدای بم را بر عهده دارد و صدای طبل کوچک‌تر، زیرتر است. کاسه نقاره را از مس یا سفال می‌سازند و روی آن، پوست گاو یا گوسفند می‌کشند.

نقاره را می‌توانیم یک ساز جنگی لقب دهیم، زیرا در زمان قدیم، در جنگ‌ها به کار می‌رفت. با این وجود در زمان صلح، در مراسم شادی نیز نقاره کاربرد پیدا کرده است. از نقاره در دربار پادشاهان به عنوان وسیله‌ای برای اعلام حضور اشخاص مهم یا استقبال از آن‌ها نیز استفاده می‌شد. شاید راه‌یابی نقاره به دربار نیز به خاطر استفاده از آن در ارتش بوده باشد.

در ایران، حداقل از زمان قاجار (قرن نوزدهم میلادی) نواختن نقاره به صورت گسترده رواج داشته، هر چند در کتاب‌های تاریخی، به نواختن نقاره در قرن‌های پیش از آن نیز اشاره شده است. در دوره قاجاریه اکثر شهرهای مهم، مثل تبریز یا اصفهان، نقاره‌خانه‌هایی برپا بوده است. این نقاره‌خانه‌ها در زمان وقایع مهم یا در هنگام اوقات شرعی، با نوای خود مردم را مطلع می‌کردند. هنوز هم در برخی بقاع مهم ایران، نقاره‌خانه‌ها برپا هستند و به مناسبت‌های مختلف ملی و مذهبی به اجرای برنامه می‌پردازند.

انواع نقاره

در شمال ایران، نقاره گیلکی از دو کاسه سفالی تشکیل شده که یکی از دیگر کوچک‌تر است. قطر دهانه کوچک این ساز در حدود 16 و قطر دهانه بزرگ، در حدود 22 سانتی‌متر است. نقاره گیلکی معمولا با چوب نواخته می‌شود، ولی نواختن آن با دست نیز غیرمعمول نیست.

گونه دیگری از نقاره، در کردستان رواج دارد که از نقاره گیلکی بزرگ‌تر است. در سنندج گاهی نقاره را روی اسب می‌بندند و با دست آن را می‌نوازند.

دیگر گونه نقاره، در فارس به کار می‌رود و شکل آن خمره‌ای است. این نوع نقاره نیز از یک جفت تشکیل شده است.

مراسم نقاره‌زنی

احتمالا مهم‌ترین کاربرد امروزی نقاره در مراسم نقاره‌زنی بقاع ایران باشد. سرامد این مراسم، در حرم حضرت رضا علیه‌السلام برگزار می‌شود. نقاره‌های مورد استفاده در حرم امام رضا، تکی مورد استفاده قرار می‌گیرد. بدنه این نقاره‌ها از مس است و روی آن پوست گاو یا گوساله کشیده شده است. در این مراسم چهار نوع نقاره استفاده می‌شود:

• سرچاشنی یا چاشنی که نسبت به دیگر انواع مورد استفاده، کوچک‌تر و به اندازه یک کاسه است. این نقاره از ابتدا تا انتهای برنامه، نواخته می‌شود و دیگر نوازندگان از شیوه نواختن آن پیروی می‌کنند.

• گورگه: نقاره‌ای بزرگ با صدایی بم است. شکل این نقاره مانند تخم‌مرغ بزرگی است که از میانه نصف شده است.

• تخم‌مرغی: شکل این نقاره نیز شبیه گورگه، ولی اندازه‌اش کوچک‌تر است.

• طبل ساده.

در نقاره‌زنی، کرنا نیز به عنوا ساز بادی، نقاره‌ها را همراهی می‌کند. این ساز بین 100 تا 120 سانتی‌متر طول دارد و از لوله‌ای سرگشاد از جنس مس یا برنج با آب‌کاری کروم درست شده است. بر اساس برخی شواهد، نقاره‌زنی در حرم امام رضا بیش از چهار قرن قدمت دارد.