بلور، همراه تنهایی‌های چوپانان

موسیقی

بلور، همراه تنهایی‌های چوپانان

بلور که «نی چوپانی» نیز نامیده می‌شود، یکی از سازهای مورد استفاده قوم لک به شمار می‌رود. «لور» در زبان لکی به معنای نغمه است. لک‌ها یکی از سبک‌های هوره‌خوانی را «لوره‌لور» می‌گویند و لالایی‌های مادرانه را برگرفته از همین کلمه، «لووه لووه» می‌نامند. حتی گهواره کودک در گویش لکی «هل‌لوره‌کی» نامیده شده، کلمه‌ای که متشکل است از «هل» به معنای تکان دادن، «لور» به معنای نغمه و نغمه‌خوانی و «کی» که پسوندی فعل‌ساز محسوب می‌شود... آمدن حرف «ب» پیش از نام این ساز، به آن حالتی فاعلی می‌بخشد. بدین ترتیب به طور تحت‌اللفظی می‌توان «بلور» را «شئ نغمه‌خون» معنا کرد.

تاریخچه و اهمیت بلور

بلور را می‌توان از جمله مهم‌ترین سازهای مناطق لک‌نشین به شمار آورد که بخشی از رپرتوآر موسیقی لکی را پوشش می‌دهد. نواختن این ساز به آموزش چندانی احتیاج ندارد، از این رو جنبه‌ای عامیانه پیدا کرده است و در میان مردم لک رواج فراوان دارد.

قدمت بلور نیز بسیار زیاد است. در منطقه دلفان و خاوه، بلورهایی کشف شده که از بال پرندگانی مانند عقاب و کرکس ساخته شده‌اند و قدمتی چند هزار ساله دارند. مردم لک به عقاب «خش» می‌گویند و بلور را به دلیل آن که گاهی در ساخت آن از استخوان عقاب استفاده می‌شد، «خشمه» هم می‌نامند.

در طول تاریخ، با تغییراتی که در ساختار بلور به وجود آمده، سازهای دیگری ایجاد شده‌اند. از این رو می‌توان بلور را یک ساز پایه‌ای و مبنایی به شمار آورد. به عقیده محققان «دو زله» در ایلام و «نی‌انبان» در جنوب ایران از بلور مشتق شده‌اند.

ویژگی‌های بلور

در موسیقی سنتی ایرانی، «نی» را می‌توان نزدیک‌ترین هم‌خانواده بلور دانست. بلور یک ساز بادی است که شیوه صدادهی خاصی دارد، به طوری که می‌توان آن را یک فلوت بومی توصیف کرد. بیشتر چوپانان، بلور را در خلوت خود و در حین چرای گله می‌نوازند. بدین ترتیب می‌توان بلور را هم‌دم تنهایی‌های چوپان‌ها توصیف کرد، هم‌دمی که سکوت بی‌پایان دشت‌ها را در هم می‌شکند و گذران وقت را برای مرد چوپان، لذت‌بخش می‌کند.

بلور ساختمانی ساده و شیوه ساختی بسیار آسان دارد. سادگی ساز موجب شده برای همگان در دسترس باشد و پایه‌ای برای آموختن سازهای بادی پیچیده‌تر قرار گیرد. این ساز شش سوراخ و یک زبانه دارد. از نظر ساختار، دو بخش را می‌توان در آن مشاهده کرد: اول یک نی به طول تقریبی 16 و قطر حدود یک سانتی‌متر و دوم یک قمیش که برای تولید صدا به کار می‌رود و طولی نزدیک شش سانتی‌متر دارد. قمیش این ساز بر خلاف بیشتر سازها، یک زبانه دارد. قمیش را در یک سوی نی فرو می‌کنند و با دمیدن به آن، نغمات را به وجود می‌آورند. همزمان شش انگشت نوازنده روی سوراخ‌ها قرار می‌گیرد و با کنترل هوای خروجی از آن‌ها، نغمه‌های مختلف شکل می‌گیرد. صدای بلور برخاسته از طبیعت است و برای تولید آن هیچ ابزار اضافه‌ای جز نی و هوای دمیده‌شده به کار نمی‌رود.

برای نواختن بلور تکنیک‌های ساده‌ای به کار می‌رود. دمیدن در این ساز به شکلی مخصوص صورت می‌گیرد که می‌توان آن را با دمیدن در یک نی توخالی بدون قمیش تمرین کرد. انگشت‌گذاری روی ساز که نت‌ها به وسیله آن تولید می‌شود، دیگر تکنیک مورد استفاده در این ساز است که با کمی تمرین قابل فراگیری است.

این ساز مانند بسیاری از سازهای محلی در مراسم‌های خاص قومی کاربرد دارد. مقام‌هایی که با بلور نواخته می‌شود، گستردگی دیگر سازها را ندارد. بلور بیشتر در شادی‌ها و امور مرتبط با بزم و تفریح به کار می‌رود و در سوگ و عزاداری راه ندارد. در میان چوپانان مقامی با عنوان «فتایی» رواج دارد که هنگام اجرای آن، گاهی رقصی بر مبنای حرکات دو پا به اجرا در می‌آید. برخی ریتم‌ها و ترانه‌ها هم با بلور قابل اجراست که چندان پردامنه نیست و نمی‌توان واژه «مقام» را به آن نسبت داد. بلور در نواختن این ریتم‌ها نسبت به سرنا امکانات محدودتری دارد و به همین خاطر در اجراهای چندسازی کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد.

ثبت ملی ساز بلور

پرونده «ساختن و نواختن بلور، نی چوپانی لکی» در سال 2018 میلادی (2016 خورشیدی) با گستره استان‌های لرستان، ایلام، همدان و کرمانشاه در فهرست آثار ملی ناملموس ایران به ثبت رسید.