برج چهل دختران دامغان و داستان‌هایی درباره آن

بناهای کهنی که پس از قرن‌ها، پا بر جا و استوار مانده‌اند نقطه وصلی بین مردمان امروز با ساکنان کهن‌شهرها هستند؛ کسانی که امروز نمی‌توان از آن‌ها به جز این آثار، یادگاری پیدا کرد! این بناهای تاریخی را باید کهنسال‌ترین ساکنان شهرها توصیف کرد و آن‌ها را گنجینه‌هایی از تاریخ و تمدن دانست... بناهایی که در «دامغان»، یکی از شهرهای کهن فلات مرکزی ایران وجود دارد، از دیرینگی و اهمیت آن خبر می‌دهد. مورخان قدمت سکونت انسان در دامغان را هفت هزار سال بیان کرده‌اند و از آن به عنوان پایتخت اشکانیان (247 تا 224 پیش از میلاد) نام برده‌اند. «برج چهل دختران» یکی از آثار تاریخی دامغان است که احتمالا قدمت آن بیش از آن چیزی است که بر پیکره بنا نگاشته شده است.

تاریخچه و ویژگی‌های برج چهل دختران دامغان

برج چهل دختران دامغان یک بنای آرامگاهی است. این بنا حدود 15 متر بلندا دارد و محیط بیرونی آن 23 متر است. از نظر معماری، این برج را مشابه «برج طغرل» ری می‌دانند. برج چهل دختران به شکل یک استوانه با قطر داخلی 5.5 متر ساخته و گنبدی بر آن افراشته شده است. کتیبه‌ای به خط کوفی در بیرون برج به چشم می‌خورد که بخش‌هایی از آن قابل خواندن نیست، با این حال نام بانی بنا (احتمالا ابوشجاع اصفهانی) و سال ساخت آن (446 هجری قمری/ 1055 میلادی) قابل تشخیص است.

تصویری قدیمی از بنای چهل دختران دامغان

شیوه معماری این برج با الگوهای به کار رفته در بناهای قرون 11 و 12 میلادی تناسب دارد. آجر مهم‌ترین مصالح به کار رفته در بناست. برج را چنان محکم ساخته‌اند که در طول حدود هزار سال، آسیب چندانی به آن وارد نشده است. سازندگان بنا در آجرچینی چنان ظرافتی به خرج داده‌اند که گویی هیچ ملاتی در میان آجرها وجود ندارد. درِ کوچک بنا به سوی جنوب باز می‌شود. در دو طرف ورودی، ستون‌هایی کوچک و استوانه‌ای ساخته شده و روی آن‌ها تاق هلالی‌شکل دیده می‌شود. در میانه برج قبری ساده با پوششی گچی دیده می‌شود که هویت فرد مدفون در آن مشخص نیست. به نظر می‌رسد در گذشته ارتفاع سطح بیرونی برج بیشتر بوده و در جریان خاک‌برداری‌هایی که صورت گرفته، بخش‌هایی از آن از زمین بیرون آمده است. این موضوع با کمی دقت در سطح بیرونی بنا تشخیص داده می‌شود. در حال حاضر به دلیل آن که سطح قرارگیری برج نسبت به زمین‌های مجاور پایین‌تر است، دیدن بنا از فاصله دور میسر نیست. ضمن این که بنا پشت یک امامزده قرار گرفته و چندان در دیدرس رهگذران قرار ندارد.

احتمال‌ها در نام‌گذاری برج چهل دختران

عدد چهل همواره جایگاه مقدسی داشته و در ایران در ترکیب با واژه‌هایی چون «کوه»، «چشمه» یا «درخت» برای نام‌گذاری بسیاری از اماکن به‌کار رفته است. واژه «دختر» نیز در میان نام‌های مکان‌های مختلف دیده می‌شود؛ واژه‌ای که ریشه آن را به روزگار پیش از ورود اسلام به ایران بازمی‌گردانند و با آیین مهرپرستی (میترائیسم) مرتبط می‌دانند. همین نام‌گذاری باعث شده برخی پژوهشگران ساخت برج چهل دختران دامغان را به دوران پیش از اسلام نسبت دهند. به باور آنان، این برج همانند بنای «چهل‌دختر» سمنان ابتدا از خشت و گل ساخته شده بود، اما در بازسازی‌های بعدی با آجر مرمت شد و به شکل امروزی درآمد. ظاهرا در همین دوره مرمت، گنبدی نیز به آن افزوده شد. بر پایه این روایت، برج چهل‌دختران مکانی بود که دختران برگزیده برای خدمت در آتشکده یا دخترانی که از تعلقات دنیوی کناره می‌گرفتند و از جامعه جدا می‌شدند، در آن زندگی می‌کردند.

بر اساس داستانی عامیانه چهل دختر مؤمن در این مکان پنهان شدند و از دید کافرانی که در جستجوی آنان بودند، در امان ماندند. چنین روایتی درباره چند بنای دیگر ایران نیز نقل شده است. حتی برخی از این بناها نامی شبیه به برج چهل‌دختران دامغان دارند. البته این داستان‌ها بیشتر به دوره یورش مغولان در قرن سیزدهم میلادی مربوط است و نمی‌توان آن‌ها را با زمان تأسیس بنا مرتبط دانست. در هر حال، مردم دامغان برای این برج حرمت قائل بوده‌اند و به همین دلیل طی قرن‌ها از آن پاسداری کرده‌اند. آسیب‌های اندکی که در طول نزدیک به هزار سال بر بنا وارد شده، خود نشانی از توجه و کوشش مردم شهر در نگهداری برج چهل دختران است.

ثبت ملی برج چهل دختران دامغان

این اثر در سال 1932 میلادی (1310 خورشیدی) در فهرست میراث ملی ایران ثبت شد.