مسجد جامع سجاس، قدیمی، ساده و دیدنی

«مسجد سجاس» یا «مسجد جامع سجاس» را باید یکی از قدیمی‌ترین مساجد ایران دانست که در استان زنجان، در غرب ایران قرار دارد. این مسجد در شهرستان خدابنده (قیدار)، 12 کیلومتری شمال غرب شهر خدابنده، در شهر سجاس واقع شده است.

تاریخچه سجاس

سجاس یک شهر قدیمی است که امروزه بیش از هفت هزار نفر جمعیت دارد. آب و هوای سجاس کوهستانی است و در فصول گرم، به اعتدال می‌گراید. همین ویژگی سبب شده در دوره‌های مختلف تاریخی، از سوی حکومت‌ها به عنوان منطقه‌ای ییلاقی مورد توجه قرار گیرد. وجود مسجد سجاس که به اواخر قرن پنجم هجری قمری (اواخر قرن یازدهم میلادی) تعلق دارد، بزرگ‌ترین گواه بر پیشینه و اهمیت این شهر است. به ادعای مورخان، سجاس در جریان حمله مغول (قرن سیزدهم میلادی) ویران شد و پس از آن هرگز شکوه گذشته‌اش را باز نیافت، با این حال برخی آثار تاریخی مربوط به دوران پیش از این واقعه که در سجاس باقی مانده، به دیرینگی و شکوه این شهر گواهی می‌دهد. علاوه بر این قبرستانی در شهر وجود دارد که امروزه با نام «شهدا» شناخته می‌شود. چند سنگ قبر قدیمی این قبرستان دارای تزئیناتی از نقوش اسلیمی هستند و تاریخ‌هایی مربوط به قرن‌های نهم تا یازدهم هجری قمری (پانزدهم تا هفدهم میلادی) روی آن‌ها نقش بسته است.

ویژگی‌ها و معماری مسجد سجاس

در مسجد سجاس کتیبه‌هایی به خط کوفی، نسخ و ثلث وجود دارد. آیاتی از قرآن کریم و طرح‌های اسلیمی مربوط به دوره‌های سلجوقی (قرن یازدهم و دوازدهم میلادی) و ایلخانی (قرن سیزدهم و چهاردهم میلادی) در این کتیبه‌ها دیده می‌شود. کتیبه‌های مسجد جامع سجاس با کتیبه‌های چند مسجد و بنای تاریخی موجود در زنجان که به همین دوره تاریخی نسبت داده می‌شوند، قرابت دارد... از مجموع چهار کتیبه مسجد، اولی در ساقه گنبد به شکل گچ‌بری به خط نسخ دیده می‌شود و احتمالا مربوط به زمان ساخت بناست؛ دومی در بخش پایینی گنبد با خط ثلث نوشته شده و با توجه به شیوه نگارش به دوره ایلخانی تعلق دارد؛ سومی کتیبه‌ای سرتاسری بر بالای دیوار با عرض 50 سانتی‌متر است و چهارمی کتیبه‌ای کوچک بر بالای کتیبه سوم به خط کوفی است.

بنایی که امروز از مسجد باقی است، به شکل مربعی به اضلاع 9.5 متر است که گنبدی رفیع بر بالای آن افراشته شده است. ضخامت دیوارهای مسجد به 150 سانتی‌متر می‌رسد. شواهد موجود در بنا نشان می‌دهد مسجد ملحقاتی داشته که در گذر قرن‌ها از میان رفته است. دو در ورودی در بخش غربی مسجد دیده می‌شود که از یکدیگر حدود پنج متر فاصله دارند. دیوار شرقی مسجد را نیز دقیقا به قرینه دیوار غربی با دو در ساخته‌اند. کف مسجد با آجرهای چهارگوش فرش شده است.

محراب مسجد جامع سجاس و تزئینات آن

ارتفاع دیوارهای بنا از کف زمین نزدیک 9 متر است. در پایه گنبد، برای آن که امکان استقرار گنبد به وجود آید، با ایجاد گوشه‌هایی فرمی شبیه دایره درست کرده‌اند. این کار زیبایی نمای بیرونی مسجد را علی‌رغم این که در آن به جز آجر، از مصالح دیگری استفاده نشده، دوچندان کرده است. گنبد به تنهایی حدود چهار متر ارتفاع دارد و از فاصله دور، به خوبی پدیدار می‌شود. محراب در دیوار جنوبی قرار دارد و اطراف آن گچ‌بری‌هایی زیبا با طرح‌های اسلیمی و گیاهی دیده می‌شود. در نزدیکی محراب، قسمت کوچکی از نمای آجری فروریخته و در زیر آن، لایه‌ای ظاهر شده است. این موضوع نشان می‌دهد در گذشته مسجد را مرمت کرده و تزئینات امروزی را روی بخش‌های قدیمی ساخته‌اند. برخی کارشناسان مدعی شده‌اند اصل بنا در دوره‌های پیش از سلجوقیان احداث شده است. با توجه به این که با ورود اسلام به ایران بسیاری از آتشکده‌ها به مسجد تبدیل شده‌اند، ممکن است این مسجد هم در دوره ساسانیان (قرن سوم تا هفتم میلادی) به عنوان آتشکده تاسیس و پس از ورود اسلام به مسجد تبدیل شده باشد. در ضلع شمالی بنا آثاری به چشم می‌خورد که نشان می‌دهد وسعت مسجد در گذشته بیشتر بوده است.

ثبت ملی مسجد سجاس