روستای هرابرجان؛ گشت و گذاری در کوچه‌باغ‌هایی باصفا و قدیمی

امروزه به هر شهری سر بزنید، تاثیر ساخت و سازهای جدید را که عمدتا خالی از روح و منطق سنتی جوامع است، مشاهده خواهید کرد. در واقع شهرها به عنوان کانون‌های توسعه، با سرعتی بسیار زیاد تحت تاثیر مدرنیته قرار گرفتند و ساختمان‌هایی بتنی و سیمانی در آن‌ها سر برآورد. به همین دلیل می‌توان اذعان کرد تاثیر مدرنیته بر کالبد و ظاهر شهرها بسیار خشن بود و به سرعت ماهیت و هویت آن‌ها را تحت تاثیر قرار داد. در مقابل روستاها به دلایل مختلف، از این تاثیر دور ماندند و اصالت خود را حفظ کردند. همین ویژگی سبب شده روستاها در مطالعات حوزه‌هایی همچون مردم‌شناسی و معماری جایگاه ویژه‌ای پیدا کنند و مورد توجه قرار گیرند. در ایران روستاهای زیادی با حفظ ساختار کالبدی سنتی، هویت کهن خود را حفظ کرده‌اند. «روستای هرابرجان» از جمله این روستاهاست که به نوعی هجوم ظواهر مدرنیته را در خود حل کرده و شکل سنتی خود را از دست نداده است.

روستای هرابرجان، پیشینه و ویژگی‌ها
این روستا در شهرستان مروست استان یزد قرار دارد و وسعت بافت تاریخی آن به 20 هکتار می‌رسد. مروست در جنوب استان یزد واقع شده و در سال 2011 میلادی (1400 خورشیدی) با انفکاک از شهرستان خاتم، به عنوان شهرستانی مستقل موجودیت پیدا است. گفته می‌شود نام قدیمی روستا «اواورجان» بوده که به تدریج به «هرابرجان» تبدیل شده است. برخی اقوال عامه در میان روستاییان حکایت از این دارد که هرابرجان بازمانده شهری باستانی و بسیار بزرگ به نام «مرجان» است. البته این قول چندان مورد وثوق نیست... از بناهایی که در روستا دیده می‌شود، باید قدمت آن را به دوره صفویه (قرن شانزدهم میلادی) نسبت داد، هر چند در پنج کیلومتری غرب روستا مجموعه گورهای سنگی واقع است که قدمت آن به پنج هزار سال پیش نسبت داده می‌شود. موقعیت مناسب روستا و نزدیکی به راه ارتباطی چند شهر از جمله مروست و بوانات (استان فارس) به عنوان عامل اولیه سکونت نخستین ساکنان روستا در این ناحیه محسوب می‌شود. تا پیش از سال 1937 میلادی (1316 خورشیدی) روستا بخشی از بوانات بود، ولی پس از تصویب و اجرایی شدن تقسیمات جدید کشوری در ایران هرابرجان به عنوان مرکز دهستان هرابرجان شناخته شد. مطالعات نشان می‌دهد هسته اولیه شکل‌گیری روستا در محدوده شرق روستا، در کنار مسجد جامع و حسینیه آن است. روستا به تدریج با افزایش جمعیت ساکنان، به شمال و شمال غرب گسترش پیدا کرده است.


 نمای روستای هرابرجان و کشتزارهای آن از بالا

بیشتر خانه‌های روستا دارای «بالاخانه» هستند و در طبقه همکف آن‌ها حیاطی مرکزی و یک حوض، به سبک خانه‌های سنتی ایرانی وجود دارد. از نظر شکل شهرسازی، ساختار روستا را باید دارای فرمی خطی توصیف کرد. در محدوده بافت سنتی روستا بناهای باارزشی همچون مسجد جامع، حسینیه و چندین خانه تاریخی به چشم می‌خورد که مسجد و حسینیه در مرکز آن واقعند. در کنار این‌ها برخی بناها به صورت دست‌کند ایجاد شده است و کوچه‌باغ‌های سرسبز و باصفای آن، بسیار دیدنی هستند. یک قبرستان قدیمی در زیر بافت قدیم وجود دارد که گستردگی آن تقریبا برابر با وسعت بافت قدیم است. بافت قدیم متراکم و زنده است و برای ساخت آن از مصالح بومی استفاده کرده‌اند. خانه‌ها به اندازه‌ای نزدیک به هم ساخته شده‌اند که پشت بام‌ها به هم راه دارند. چنان که در معماری مناطق کویری ایران مرسوم است، خانه‌های روستا دیوارهایی ضخیم و بلند دارد و سایه خود را بر کوچه‌های باریک روستا می‌گسترانند.

ثبت ملی روستای هرابرجان و آثار ثبتی آن
آن چه موجب ثبت بافت تاریخی روستای هرابرجان در فهرست آثار ملی ایران شد، بافت تاریخی و ارزش بناهای این روستا از نظر معماری و شکل کالبدی بود. این اتفاق در سال 2023 میلادی (1402 خورشیدی) رخ داد. در این روستا برجی قرار دارد که آن را «برج اداره» یا «برج علی عزیزخان» می‌نامند. این بنا به دوره زندیه و افشاریه (قرن هجدهم میلادی) باز می‌گردد و در سال 2007 میلادی (1386 خورشیدی) به ثبت ملی رسیده است.