کاخ خورشید کلات، عمارتی ستودنی و بی‌نظیر

«خراسان» را «محل برآمدن خورشید» معنا کرده‌اند، جایی که هر صبح، نخستین بارقه‌های طلایی‌رنگ خورشید بر آن می‌تابد و شروع روزی تازه را به ایرانیان نوید می‌دهد. خراسان در بیشتر دوره‌ها، بخشی مهم از خاک ایران بوده و در تاریخ آن نقش‌آفرینی کرده است. اهمیت خراسان بدان حد بود که چندین بار به عنوان مرکز حکومت برگزیده شد؛ از جمله در دوره نادرشاه افشار (سلطنت از 1735 تا 1747 میلادی). هنوز در خراسان می‌توان بناهایی را که نادر به وجود آورده است مشاهده کرد. شاید سرآمد این بناها را بتوان «کاخ خورشید» دانست. این کاخ در «کلات» ساخته شده است، جایی که هنوز با نام نادرشاه شناخته می‌شود.

شهرستان کلات با وسعتی در حدود 3200 کیلومتر مربع، در شمال شرقی استان خراسان رضوی، در فاصله 145 کیلومتری مشهد قرار گرفته و با کشور ترکمنستان هم‌مرز است. کوه‌های «هزار مسجد» چنان این منطقه را در بر گرفته‌اند که گویی از گوهری گران‌بها محافظت می‌کنند. کلات در لغت به معنای آبادی یا قلعه‌ای بر فراز کوه است. باران‌های مستمری که در پاییز و بهار در این منطقه می‌بارد، کوه‌پایه‌ها را با مخملی سبزرنگ تزئین می‌کند و به دامداری رونق می‌بخشد.

نادرشاه که بود؟

نادرشاه فرزند یک چوپان بود، ولی در رزم چنان نبوغی داشت که وی را یکی از بزرگ‌ترین سرداران و فرماندهان نظامی تمام تاریخ می‌دانند. او در 1688 میلادی (1067 خورشیدی) در یک آبادی در شمال خراسان (در محدوده شهر کنونی درگز)، احتمالا در زمان مهاجرت فصلی به چراگاه‌های زمستانی زاده شد و به یاد پدربزرگش «نادرقلی» نام گرفت... نادر به سنین جوانی رسیده بود و قلمرو ایل افشار با هجوم ازبکان و ترکمنان تهدید می‌شد. نخستین نشانه‌های هوش نادر در نبرد با این قبایل به منصه ظهور رسید. نادر به تدریج تسلط خود بر شمال خراسان را گسترش داد و در نهایت به اصفهان هجوم برد و سلطه افغان‌ها بر ایران را که در سال 1722 میلادی (1101 خورشیدی) پس از ضعیف شدن حکومت صفویه رخ داده بود، پایان داد. نادر در سال 1736 میلادی (1115 خورشیدی) با اعلام انحلال سلسله صفویه، سلسله افشاریه را بنیان‌گذاری کرد و تا 1747 میلادی (1126 خورشیدی) شاه ایران بود. او در زمان حیات خود در جنگ‌های زیادی شرکت کرد که مورخان حداقل 11 مورد از آن‌ها را «جنگ بزرگ» توصیف کرده‌اند. وی در هیچ کدام از این نبردها شکست نخورد.

کاخ خورشید، ویژگی‌ها و معماری

نادرشاه افشار کاخ کلات را در میان باغی باشکوه بنا کرد. این ساختمان سه طبقه مهم‌ترین اثر تاریخی و نماد شهر کلات محسوب می‌شود. برخی معتقدند غنائمی که نادرشاه از جنگ‌های پرشمار خود جمع می‌کرد، در زیرزمین همین ساختمان نگهداری می‌شد، ولی برخی دیگر آن را یک زندان توصیف کرده‌اند. طبقه همکف تالاری است که نقاشی‌هایی با طلاکاری و کتیبه‌ای نواری از آیات قرآن در آن خودنمایی می‌کند. کتیبه حاوی تاریخی است که مرگ نادر را نشان می‌دهد. البته به گفته مورخان نادر دستور ساخت کاخ را در زمان حیاتش صادر کرد تا از آن به عنوان اقامتگاهی مجلل استفاده کند. ساخت کاخ چندین سال به طول کشیده و احتمالا در سالی که نادرشاه به قتل رسیده، پایان یافته است. فضای داخلی کاخ به آرامگاه «امیر تیمور گورکانی» (سلطنت از 1370 تا 1405 میلادی) در سمرقند شباهت زیادی دارد که نشان می‌دهد نادر تا چه میزان به تیمور علاقه داشت.

بخشی از تزئینات کاخ خورشید کلات

نمای بیرونی کاخ نادری با تزئیناتی به شکل میوه‌های گرمسیری مانند آناناس، موز و انبه تزئین شده است. چه بسا چنین تصاویری حاصل علاقه نادر به این میوه‌ها در لشکرکشی به هندوستان (1738 تا 1740 میلادی) باشد. وی در این تهاجم غنایم ارزشمندی به دست آورد. معماری خارجی بنا حالتی کنگره‌مانند دارد که ملهم از معماری هندی است. تمام این موارد نشان می‌دهد تمام یا بخشی از بنا را معماران و هنرمندان غیر ایرانی ساخته‌اند.

ارتفاع کاخ در ابتدا حدود 25 متر بود، ولی امروزه به دلیل آن که طبقه سوم آن از بین رفته، به حدود 20 متر رسیده است. درون کاخ مجموعا 12 اتاق وجود دارد. هر اتاق با نقاشی و گچ‌بری تزئین شده است. طبقه زیرزمین در حال حاضر به عنوان موزه مردم‌شناسی مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این موزه محصولات سنتی کلات قابل مشاهده است. لباس‌های ابریشمی دست‌بافت و ظروف قدیمی، در کنار قاب عکس‌هایی که دور تا دور موزه روی دیوار نصب هستند، جذاب‌ترین آثار موزه را تشکیل می‌دهند. در میانه زیرزمین یک سردابه قرار دارد که هوای آن همواره از محیط اطراف خنک‌تر است. برخی معتقدند قرار بود این سردابه آرامگاه نادر باشد، همان طور که در ابتدا نیز این بنا یک آرامگاه بوده و نادر آن را تجدید بنا کرد. مقبره اولیه احتمالا به قرون هفتم و هشتم هجری قمری (قرون سیزدهم و چهاردهم میلادی) تعلق داشته است.

ثبت ملی کاخ خورشید کلات