قلعه الموت، دژ نفوذناپذیر پیروان حسن صباح

قلعه‌ها مکان‌هایی نظامی هستند که از نظر مصالح و طراحی، حداکثر تلاش برای بالا بردن استحکام آن به خرج داده می‌شود. برخی قلعه‌ها در طول تاریخ چنان محکم و نفوذناپذیر بودند که شهرتی عالم‌گیر به دست آوردند، حتی شماری از آن‌ها پس از قرن‌ها، هنوز هم به عنوان نماد پایداری و استحکام شمرده می‌شوند، هر چند در برابر گذر زمان و نیروی طبیعت، مقاومت خود از دست داده‌اند و سر تسلیم فرو آورده‌اند! «قلعه الموت» نمونه‌ای از چنین قلعه‌هایی است: دژی که سال‌ها در برابر تمام حملات مقاومت کرد، ولی در برابر نیروی طبیعت سر خم کرد و امروز جز ویرانه‌هایی از آن بر جا نمانده است.

قلعه الموت در کجا قرار دارد؟

قلعه الموت در میان کوه‌های البرز، در فاصله 105 کیلومتری شمال شرق شهر قزوین در نزدیکی روستایی به نام «گازرخان» واقع است. انتخاب چنین مکانی، به افراد مستقر در قلعه امکان می‌داد در میان کوه‌ها پنهان شوند و به مناطق اطراف خود، دید بهتری داشته باشند. این موضوع خصوصا به خاطر عبور جاده ارتباطی قزوین و مازندران از نزدیکی قلعه، اهمیت داشت. ضمن این که مسیرهای صعب‌العبور دسترسی به قلعه، حمله به آن را بسیار دشوار می‌کرد. دلیلی که این قلعه را «الموت» به معنای «آشیانه عقاب» نامیده‌اند، قرارگیری آن بر بالای صخره‌ای با ارتفاع 2163 متری است؛ جایی که جز پرندگان تیزپروازی همچون عقاب، به آن دسترسی ندارند!

دژ الموت که چندین دهه در برابر هیچ دشمنی شکست نخورد، در برابر گذر زمان توان مقاومت نداشت و جز ویرانه‌هایی از آن باقی نماند

تاریخچه قلعه الموت

این قلعه برای چند قرن محل استقرار «حسن صباح» و پیروان او بود. البته تاریخ ساخت قلعه را به دوره مادها (هزاره اول پیش از میلاد) نسبت می‌دهند. صباح دولتی به نام «اسماعیلیان» را بنیان گذاشت که عقاید مذهبی خاصی داشتند. پیروان او «حشیشین» خوانده می‌شوند. این فرقه با قتل‌های پنهانی به دنبال از بین بردن دشمنان خود بودند. حشیشین از 1090 تا 1275 میلادی (483 تا حدود 674 هجری قمری) به فعالیت پرداختند و در این مدت عمدتا در کوهستان‌ها پنهان بودند. علاوه بر قلعه الموت، بقایای 20 قلعه دیگر نیز در کوه‌های اطراف پیدا شده که آن‌ها نیز به اسماعیلیان تعلق داشته است. آن چه به حیات حشاشین پایان داد، حمله مغول بود. مغولان با حملات سهمگین به دژهای حشاشین و محاصره‌های طولانی‌مدت، آنان را در فاصله سال‌های 1253 تا 1267 میلادی به تسلیم واداشتند. پس از حملات مغول‌ها، در سال 1275 میلادی، حشاشین مجددا دست به تحرکاتی زدند و حتی چند ماه بر قلعه الموت تسلط یافتند، ولی در نهایت دچار هزیمت شدند و برای همیشه به تاریخ پیوستند! ...بر اساس نقل‌های تاریخی در سال 1256 میلادی (654 قمری) این قلعه به آتش کشیده شد و قسمت‌های زیادی از آن از بین رفت. با این حال این قلعه تا سال‌ها به عنوان تبعیدگاه و زندان مورد استفاده قرار گرفت.

برای دسترسی به قلعه الموت پلکانی روی دامنه‌های کوه تعبیه شده است

معماری و ویژگی‌های قلعه الموت

سنگ و آجر و ساروج (ملات قدیمی معماری ایرانی) مصالح به کار رفته در قلعه الموت هستند. قلعه چهار طبقه داشت. این طبقات درون صخره‌ها کنده شده بودند. برای حفاظت از قلعه، چندین مکان برای استقرار نگهبانان ایجاد شده بود. این مکان‌ها به شکلی انتخاب شده بودند که به دره‌های اطراف اشراف کامل داشته باشند. گستره این دژ حدود 20 هزار متر مربع بود؛ طول آن 120 متر بود و عرض آن از 10 تا 35 متر تغییر می‌کرد. در قلعه انبارهای بزرگی برای آذوقه و تدارکات جنگی وجود داشت تا در صورت وقوع محاصره‌های طولانی‌مدت، امکان مقاومت فراهم باشد. علاوه بر این مزارعی در اطراف الموت به وجود آمده بود تا از آن برای تامین آذوقه استفاده شود. حسن صباح سامانه‌ای برای آبیاری این مزارع ایجاد کرده بود تا نیاز به مراجعه به خارج از قلعه، به حداقل برسد.

به طوری کلی قلعه را می‌توان به دو بخش شرقی و غربی تقسیم کرد که بخش غربی ارتفاع بیشتری دارد. تنها راه دسترسی به قلعه از انتهای ضلع شمال شرقی آن است. در این قسمت کوه «هودکان» بر قلعه مشرف است. سالم‌ترین بخش باقیمانده، دیوار شرقی «قلعه بالا» یا «قلعه بزرگ» است. این دیوار را از گچ و سنگ ساخته‌اند، طول آن به 10 متر می‌رسد و ارتفاعش بین چهار تا پنج متر تغییر می‌کند. در شمال غرب قلعه دو اتاق را در داخل صخره‌ها کنده‌اند. دیوار شمالی قلعه با 12 متر طول و حدود یک متر ضخامت، بر پرتگاهی مخوف ساخته شده است. حوضی به ابعاد هشت در پنج متر در جنوب غرب قلعه کنده شده است. این حوض هنوز هم پس از بارش باران پر از آب می‌شود. گفته می‌شود حسن صباح حدود 35 سال در قسمت جنوب غربی بنا، همان جا که درخت تاک کهنسالی روییده، اقامت داشته است.

ثبت ملی قلعه الموت

باقیمانده‌های قلعه الموت در سال 2003 میلادی (1381 خورشیدی) در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسید.