کاروانسرای مهیار، کاروانسرایی بزرگ با تزئیناتی فراوان

بناهایی را که از پیشینیان بر جا مانده، نباید مجموعه‌ای از سنگ و خاک دید. این بناها آینه‌ای هستند که می‌توان در آن زندگی مردمان گذشته را به نظاره نشست؛ چه آنان که دست به ساختن زدند، چه آنان که در این مکان‌ها آمد و رفت کردند و چه آنان که سال‌ها از این بناها بهره بردند و آن‌ها را به ما تحویل دادند تا میراثی گران‌بها در اختیار داشته باشیم... در ایران بناهای تاریخی فراوانی وجود دارد که نشان می‌دهد این سرزمین تاریخی، گنجینه بی‌نظیر از هنرها و فنون است. در میان آثار تاریخی ایران، «کاروانسراهای ایرانی» که تاسیساتی بینِ راهی برای تامین امنیت راه‌ها و ارائه خدمات رفاهی به کاروانیان محسوب می‌شد، جایگاهی والا دارد. «کاروانسرای مهیار» یکی از همین کاروانسراهاست؛ بنایی که امروز رونق گذشته را ندارد، ولی جلوه‌ای کامل از هنر و قریحه ایرانی است و همچون آینه زندگی و زمانه مردمان گذشته ایران را بازنمایی می‌کند.

کاروانسرای مهیار، جغرافیا و ویژگی‌ها

در 52 کیلومتری جنوب اصفهان و 30 کیلومتری شهرضا، در جاده اصفهان شهرضا، راهی فرعی، به کاروانسرای مهیار منتهی می‌شود. این بنا در دوره صفویه و در زمان حکومت شاه اسماعیل صفوی (سلطنت از 1501 تا 1524 میلادی) تاسیس شده است. این کاروانسرا تا اوایل قرن بیستم مورد استفاده بود، ولی از سال‌های پس از جنگ جهانی اول متروکه شد... موقعیت ویژه کاروانسرا سبب شده آن را بسیار وسیع بنا کنند و برای زیباسازی آن تلاشی وافر به کار گیرند. از آن جا که کاروانسرای مهیار یکی از منزلگاه‌های اصلی کاروان‌ها بود، در کتاب‌های تاریخی و سفرنامه‌ها نیز اشاره‌های زیادی به آن شده است.

فضای داخلی کاروانسرای مهیار

معماری کاروانسرای مهیار

این کاروانسرا مشابه بسیاری از کاروانسراهای ایرانی با پلان چهارایوانی ساخته شده است. بدین ترتیب یک حیاط بزرگ با ابعاد تقریبی 38 در 48 متر، در مرکز قرار دارد و اتاق‌ها در چهار طرف آن قرار گرفته‌اند. این اتاق‌ها با یک ایوان (محیطی مسقف که حدود یک متر از سطح حیاط بالاتر است) به حیاط متصل هستند. ابعاد کاروانسرا 89 در 82 متر است (بیش از هفت هزار متر مربع مساحت)، با این اوصاف آن را باید مربع‌شکل توصیف کرد. در بخش ورودی (شمال) و روبروی آن، مجموعا 16 حجره به قرینه ساخته شده است. در هر کدام از بخش‌های شرقی و غربی نیز چهار حجره قرار دارد. تمام حجره‌های کاروانسرا یک‌اندازه هستند و ابعاد آن‌ها چهار در پنج متر است. در دو طرف اتاق‌های شرقی و غربی گذری دیده می‌شود که به اصطبل راه دارد. چهار اتاق نیز بر این گذرها ساخته شده که احتمالا مدیران کاروانسرا در آن اسکان می‌یافتند تا به رفت و آمد چارپایان و جابجایی بارها نظارت کنند. سکوهایی در این بخش قرار دارد که محلی برای تخلیه بار به شمار می‌آمد. بر خلاف معمول، در اطراف کاروانسرا از برج‌های نگهبانی اثری دیده نمی‌شود.

تزئینات دیوارهای حیاط کاروانسرای مهیار

در زمان شاه سلیمان (1666 تا 1694 میلادی) یک عملیات مرمت روی بنا انجام شد و در جریان آن، یک بازارچه در ضلع جنوبی و در دو طرف ورودی به وجود آمد که حجره‌های آن محل فعالیت کاسبان و پیشه‌وران بود. همچنین در سمت چپ ورودی کاروانسرا (انتهای بازارچه) یک مسجد و در سمت راست آن یک قهوه‌خانه و نانوایی ساخته شد.

ورودی کاروانسرای مهیار

ورودی کاروانسرا گنبدی مقرنس دارد که با آجرهای لعابدار تزئین شده است. تزئینات آجری متعددی بر این ورودی ایجاد کرده‌اند. در دو سوی هشتی ورودی دو ردیف پله به بام راه دارد. در طبقه دوم اتاق‌هایی به چشم می‌خورد که از نظر امکانات رفاهی بر دیگر اتاق‌های کاروانسرا برتری دارد... در گذشته کاروان‌ها هنگام خروج از اصفهان یا پیش از ورود به آن، چند روزی در این کاروانسرا توقف می‌کردند. در این شرایط وجود یک حمام ضروری به نظر می‌رسد، ولی در ساختار کلی بنا اثری از آن دیده نمی‌شود. در عوض در نزدیکی کاروانسرا حمامی وجود دارد که احتمالا مردم آن را ساخته‌اند.

ثبت ملی و جهانی کاروانسرای مهیار

این بنا یکی از 54 کاروانسرای ایران بود که در سال 2023 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. ثبت ملی کاروانسرا نیز در سال 1942 میلادی (1321 خورشیدی) اتفاق افتاد.