مسجد جامع تبریز، تجلی معماری چندین دوره تاریخی

مسجد یکی از اصلی‌ترین مراکز اجتماعی و فرهنگی شهرهای اسلامی است. در هر شهر، معمولا یک مسجد به عنوان مسجد جامع، محلی اصلی تجمعات و برگزاری مناسک و آیین‌های دینی به شمار می‌آید. در تبریز نیز، مسجد جامع تبریز که به عنوان مسجد جمعه نیز شناخته می‌شود، از ابتدای تاسیس به عنوان یکی از مراکز اصلی فعالیت‌های دینی و اجتماعی شهر مطرح بوده است.

این مسجد در خیابان شهید مطهری تبریز قرار دارد و در کتاب‌های تاریخی، از آن با عنوان «مسجد جامع کبیری» نیز یاد شده است.

تاریخچه مسجد جامع تبریز

در نزدیکی مسجد جامع تبریز، بناهایی نظیر بازار تبریز و مدرسه طالبیه نیز قرار دارد، ولی قدمت بنای اولیه مسجد جامع از آن‌ها بیشتر است. در حال حاضر مسجد در انتهای بازار تبریز و در میان دو مسجد حجت‌الاسلام و میرزا اسماعیل خاله‌اوغلی واقع شده است. نام سازنده و دوره تاریخی ساخت بنا به درستی مشخص نیست، ولی ساخت آن از سوی برخی کارشناسان به دوره صدر اسلام (قرون هفتم و هشتم میلادی) و از سوی برخی دیگر به دوره سلجوقیان (قرون یازدهم و دوازدهم میلادی) نسبت داده می‌شود.

شبستان مسجد احتمالا قدیمی‌ترین بخش بناست. این شبستان در دوره سلجوقیان ساخته شده است. بعدها در حکومت ایلخانان (قرن سیزدهم و چهاردهم میلادی) این بنا مورد مرمت قرار گرفت و قسمت‌هایی جدید به آن افزوده شد. محراب بلند گچ‌بری‌شده مسجد، یادگاری از همین دوره است. در دوره حکومت آق‌قویونلوها و در زمان حکومت اوزون حسن (اواخر قرن شانزدهم میلادی)، گنبدی رفیع به بنا اضافه شد. این گنبد با کاشی‌کاری‌های زیبایی تزئین شد و سلجوق شاه بیگم، همسر اوزون حسن، بر ساخت آن نظارت کرد. در حال حاضر تنها بخشی از کاشی‌کاری‌های این قسمت به جا مانده است.

پس از زمین‌لرزه مهیبی که در قرن نوزدهم، بسیاری بخش‌های تبریز را ویران کرد، مسجد جامع نیز آسیب‌های فراوان دید. چند سال پس از این زمین‌لرزه، در دوره حکومت قاجاریه این مسجد توسط فردی به نام حسین‌قلی‌خان دنبلی، حاکم وقت تبریز بازسازی شد. بنایی که امروز به عنوان مسجد جامع تبریز شناخته می‌شود، تا حد زیادی حاصل این بازسازی است. هرچند بنای اصلی مسجد که طاق‌های بلند، آجرهای بزرگ و پایه‌های قطور آن هنوز هم پابرجاست، از دوره‌های پیشین بر جا مانده است. به نظر می‌رسد ساختار اولیه مسجد در ابتدا، تک‌ایوانی بوده، ولی به تدریج پس از افزوده شدن قسمت‌های مختلف و مرمت‌هایی که روی آن صورت گرفته، به شکل دو ایوانی درآمده است.

معماری مسجد جامع تبریز

ساختار کلی بنا، مستطیلی‌شکل است. آجر و گچ، اصلی‌ترین مصالح استفاده‌شده در ساخت مسجد به شمار می‌رود. مسجد دو ورودی در بخش‌های شمالی و جنوبی دارد، ورودی شمالی به صحن مسجد و ورودی جنوبی به یک دالان باز می‌شود. این دالان با هدف جلوگیری از خروج گرمای مسجد در روزهای سرد زمستانی به وجود آمده است و در زبان ترکی «آلچاق» (به معنی کوتاه) نامیده می‌شود.

طول بنای مسجد نزدیک 60 متر است و از طول به دو بخش تقسیم می‌شود که 28 و 32 متر درازا دارند. عرض بخش شمالی از قسمت دیگر کمتر است. بخش جنوبی محرابی ساده دارد که از سنگ مرمر سفید و به سبک معماری بناهای دوره صفویه (قرن شانزدهم میلادی) ساخته شده است. طرح زیبا و دلنشین به کار رفته در این قسمت بنا، بسیار چشم‌نواز است. در بخشی از محراب، یک کتیبه به خط کوفی دیده می‌شود که به دوره ایلخانان تعلق دارد. در آن دوره استفاده از تزئینات گچی مانند گچ‌بری بسیار رایج شده بود. چنین تزئیناتی در زیرزمین و نمازخانه قدیمی آن نیز مشاهده می‌شود. البته در دوره‌های مختلف، در مرمت‌هایی که روی بنا صورت گرفته، بسیاری این گچ‌بری‌ها پوشانده شده است.

ثبت ملی مسجد جامع تبریز

مسجد جامع تبریز در سال 1931 میلادی (1310 خورشیدی) به ثبت ملی رسید و امروزه یکی از مهم‌ترین مراکز گردشگری این شهر به شمار می‌آید.

اطلاعات

نام	مسجد جامع تبریز، تجلی معماری چندین دوره تاریخی
کشور	ایران
ناحیه	آذربایجان شرقی
شهر	تبریز
نوع	تاریخی,دینی
ثبت	ملی