ارگ کریم‌خانی شیراز، عصاره هنر بهترین هنرمندان قرن هجدهم ایرانی

شیراز در زمان حکومت سلسله زندیه (اواخر قرن هجدهم)، پایتخت ایران بود. به همین خاطر بناهای زیادی از این دوره به جا مانده است. ارگ کریم‌خانی شیراز، یکی از همین بناها به شمار می‌رود که در سال 1766 یا 1767 میلادی ساخته شده است.

ویژگی‌های ارگ کریم‌خانی

کریم‌خان زند برای ساخت ارگ خود، بهترین معماران زمان خود را گرد آورد و بهترین مصالح را به کار برد و توانست ساخت آن را در مدتی کوتاه، به پایان برساند. اگر از بیرون به ارگ کریم‌خانی نگاه کنید، آن را شبیه قلعه‌ای مستحکم خواهید یافت. این ارگ به صورت کامل از آجر ساخته شده است و از این لحاظ، به بناهای آجری و ساده قرن‌های یازدهم و دوازدهم میلادی، همزمان با سلطنت سلجوقیان شبیه است. از ارگ به عنوان محلی مسکونی و نظامی استفاده می‌شد و جزئیاتی در طراحی و تزئین آن به کار رفته که جز با بازدید از آن نمی‌توان دریافت.

پیش‌تر پیرامون این ساختمان خندقی حفر شده بود تا امنیت آن را بالا ببرد. ضخامت دیوارهای بنا به سه متر می‌رسد و برج‌هایی به ارتفاع 14 متر در گوشه‌های آن دیده می‌شود.

قسمت‌های ارگ کریم‌خانی

در گوشه جنوب‌شرقی ارگ، برجی به چشم می‌خورد که کج است و به نظر می‌رسد در حال سقوط باشد. ولی این برج سال‌هاست در این وضعیت قرار دارد. البته در چند دهه اخیر، برای جلوگیری از سقوط برج، عملیاتی برای تقویت آن به انجام رسیده است.

نقشی از نبرد رستم با دیو که با استفاده از کاشی در سر در ورودی ارگ کریم‌خانی به چشم می‌خورد

بالای دروازه ورودی، صحنه‌ای از مبارزه رستم، قهرمان افسانه‌ای ایران وجود دارد که با استفاده از کاشی ساخته شده است. داستان زندگی و قهرمانی‌های او بخش زیادی از حجم شاهنامه فردوسی را در بر می‌گیرد. پس از ورود به ارگ، دالانی قرار دارد که به حیاط بزرگی با باغی مملو از درختان نارنج ختم می‌شود. این باغ تقریبا 80 درصد فضای ارگ کریم‌خانی را به خود اختصاص داده است. به جز قسمتی که درختان کاشته شده‌اند، بقیه فضای کف حیاط، با سنگ مرمر پوشیده شده است. این پوشش سطح از زمان ساخت ارگ تا کنون بی‌تغییر باقی مانده است.

بادگیر رواق غربی ارگ کریم‌خانی

از محلی که دالان به حیاط راه می‌یابد، بادگیری بزرگ قابل تشخیص است. این بادگیر به رواق غربی ارگ کریم‌خان تعلق دارد که اتاق‌اهی آن به زیبایی تزئین شده است. وجود مجسمه‌های مومی، حال و هوای این قسمت از بنا را تغییر داده است. کریم‌خان، در زمان سلطنت خود، در این قسمت با مقامات رسمی دیدار می‌کرد و بر قلمرو تحت حاکمیت خود، حکم می‌راند. پس از آن هم حاکمان محلی زمان قاجار، از این ارگ برای سکونت و حکمرانی استفاده می‌کردند.

مجسمه‌های مومی دربار کریم‌خان در یکی از اتاق‌های بخش غربی ارگ

نقاشی‌های دیواری سقف و دیوارهای ارگ، جلوه‌هایی از هنر معاصر آن دوره را که به ساختمان‌های رسمی و غیر رسمی حیاط می‌بخشیدند، به نمایش می‌گذارد. دیوارهای داخلی ساختمان سلطنتی، با ورقه‌های طلا و رنگ‌های قرمز تیره تزئین شده است.

اتاق‌ها

اتاق‌های داخلی همگی به هم راه دارند و بدون ورود به محوطه حیاط، می‌توان بین همه اتاق‌ها تردد کرد. ورودی اتاق‌ها کاملا روبری هم قرار دارد و تنها یک فضای راهرومانند میان دو اتاق فاصله می‌اندازد. در هر ضلع، در گوشه بالایی هر راهرو چهار اتاق وجود دارد که هر کدام با مقرنس و تزئیناتی مشابه، تزئین شده‌اند و در نقاشی‌ آن‌ها، بهترین مواد موجود آن زمان به کار رفته است. در پشت هر اتاق پستویی قرار دارد که به عنوان انباری یا محل استراحت مورد استفاده قرار می‌گرفت.

شاه‌نشین

شاه‌نشین شمالی بنا، به خاطر آن که آفتاب بیشتری به آن می‌تابد، برای اقامت زمستانی مناسب است. دو ستون جلوی این شاه‌نشین ساخته شده که جنس آن از سنگ یکپارچه است و به «گندمک» شهرت دارد. روی این ستون‌ها، تزئینات گل‌ شاه‌عباسی نقش بسته است. شاه‌نشین اصلی روبروی حوض بزرگ بنا به چشم می‌آید. این شاه‌نشین به جای ستون سنگی، ستون‌های چوبی با نقوش تزئین مارپیچ دارد. ستون از چوب سرو و یک‌پارچه است.

ثبت ملی ارگ کریم‌خانی شیراز

این بنا در سال 1972 میلادی (1351 خورشیدی) به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.