زندگی و زمانه شیخ بهایی، عالم همه‌چیزدان قرن هفدهم ایران

در گذشته که علوم به اندازه امروز گسترده نشده بودند، برخی افراد با آموختن فنون زمان می‌توانستند در تمام شاخه‌های علوم به مرتبه استادی برسند. «شیخ بهایی» یکی از «همه‌چیزدان‌های» ایرانی به شمار می‌رود که در زمانه‌ای حدود 400 سال پیش زیسته است. وی در دوره‌ای که به عنوان یکی از دوره‌های شکوفایی علم در ایران شناخته می‌شود، در علوم اسلامی، معماری، نجوم، ریاضی، تاریخ و شعر یکی از سرآمدان عصر محسوب می‌‌شد، به طوری که در هر کدام از این شاخه‌ها، آثار ارزشمندی از او بر جای مانده است.

زندگی و زمانه شیخ بهایی
نام کامل شیخ بهایی، «بهاءالدین محمد بن عزالدین حسین بن عبدالصمد بن شمس الدین محمد بن حسن بن عاملی جبعی (جباعی)» است و تبار او به منطقه بعلبک لبنان باز می‌گردد. وی را از نوادگان «حارث بن عبدالله اعور همدانی»، یکی از یاران امام علی، پیشوای اول شیعیان می‌دانند. بهاءالدین دوران کودکی را در جبل عامل به سر برد و در روستایی به نام «جبع» یا «جباع» روزگار گذراند. «عزالدین حسین»، پدر شیخ بهایی، عالم و فقیهی برجسته محسوب می‌شد و در محضر «شهید ثانی»، عالم و فقیه برجسته شیعه، به تحصیل پرداخته بود. تاریخ ولادت شیخ بهایی 953 هجری قمری (1546 یا 1547 میلادی) و تاریخ وفات او 1030 یا 1031 هجری قمری (1621 یا 1622 میلادی) ذکر شده است. شیخ بهایی در 13 سالگی به همراه پدرش به ایران آمد و در قزوین ساکن شد. در این دوره به فراگیری علوم دینی پرداخت و در تفسیر قرآن، فقه، ادبیات، تاریخ، ریاضی، فلسفه و طب به مقام استادی رسید. پدر شیخ بهایی در سال 984 هجری قمری (1576 یا 1577 میلادی) وفات یافت. بدین ترتیب او به جای پدرش منصب شیخ‌الاسلامی اصفهان را به دست گرفت و محل رجوع مردم در موضوعات دینی شد، با این حال مدتی بعد از این سمت کناره گرفت و در فاصله سال‌های 994 تا 1008 هجری قمری (1586 تا 1599 میلادی) سفرهایی انجام داد و پس از آن مجددا به ایران بازگشت و تا پایان عمر به عنوان شیخ‌الاسلام به فعالیت پرداخت. وی در اصفهان درگذشت ولی بنا به وصیتش در جوار حرم امام رضا، پیشوای هشتم شیعیان، در مشهد به خاک سپرده شد.

خدمات و آثار شیخ بهایی
شیخ بهایی کتاب‌ها و رسایل زیادی به رشته تحریر درآورد که 96 جلد از آن‌ها بر جا مانده است. شیخ بهایی کتابخانه‌ای بزرگ ایجاد کرده بود که گنجینه‌ای ارزشمند به شمار می‌رفت. گفته می‌شود چهار هزار جلد از کتاب‌های این کتابخانه را «شیخ علی منشار»، پدر همسر شیخ بهایی از هند به ایران آورده بود. شیخ بهایی این کتابخانه را برای استفاده شاگردان خود و دیگر طالبان علم، وقف کرده بود. «کشکول»، کتابی که مجموعه‌ای از علوم و معارف روزگار شیخ بهایی به شمار می‌رود و در حکم یک دائرۀالمعارف است، از مشهورترین آثار این دانشمند بزرگ است. شیخ بهایی مطالب این کتاب را به صورت پراکنده و بدون آن که نظم خاصی در نگارشش مشاهده شود در پی هم آورده است، به طوری که خواندن آن تنوع‌آفرین و سرگرم‌کننده است. شیخ بهایی در «جامع عباسی» نیز رساله‌ای عملیه منتشر کرده است که برخی آن را نخستین دوره فقه به زبان فارسی می‌دانند. «الزبده فی الاصول»، «اربعین» یا «چهل حدیث» و «صمدیه» دیگر کتاب‌های شیخ بهایی است. «طومار شیخ بهایی» از دیگر آثار ارزشمند وی به شمار می‌رود. در این اثر شیخ بهایی با محاسبه دقیق بارش باران در دوره‌های مختلف، جریان آب در مسیر زاینده‌رود را محاسبه کرد و با تقسیم آب رودخانه به 33 سهم اصلی و 275 سهم کوچک‌تر، اختلافات کهنه‌ای را که درباره استفاده از این آب وجود داشت، پایان داد. امروز هم از این طومار در محاسبات مربوط به تقسیم آب زاینده‌رود استفاده می‌شود. او همچنین یکی از دانشمندانی که پیش از طرح نظریه کوپرنیک، امکان حرکت زمین را پیش‌بینی کرد، شیخ بهایی بود. شیخ بهایی در معماری نیز آثار زیبایی به جا گذاشته که «مسجد چهارباغ» به عنوان یکی از سرامدان آن‌ها شناخته می‌شود. شاید بتوان تربیت شاگردانی برجسته را که در قرن‌های بعد تحولات بسیاری در فلسفه و علوم دینی به وجود آوردند، بزرگ‌ترین میراث شیخ بهایی دانست. «مجلسی اول»، «ملا حسن فیض کاشانی»، «ملاصدرا» و «محقق سبزواری» مهم‌ترین شاگردان شیخ بهایی هستند. این افراد در تاریخ فلسفه و علوم اسلامی تحولات بزرگی به وجود آوردند.

ثبت ملی و جهانی نام شیخ بهایی

سال 2009 میلادی (1388 خورشیدی) از سوی یونسکو به عنوان سال نجوم نامگذاری شده بود. در این سال نام شیخ بهایی به عنوان یکی از چهره‌های حوزه ستاره‌شناسی از کشورهای ایران و لبنان در فهرست مفاخر این سازمان ثبت شد. همچنین در تقویم ایران روز سوم اردیبهشت‌ماه (22 آپریل) به عنوان روز شیخ بهایی نامگذاری شده است.