گلونی و جایگاه فرهنگی و اجتماعی آن در میان قوم لک

بستن «گلونی» در میان زنان و مردان قوم لک در استان‌های لرستان، همدان، کرمانشاه و ایلام رواج دارد. واژه «گلونی» از سه بخش تشکیل شده است:

• بخش اول «گل»؛ این کلمه در گویش لکی شبیه «گوْل» تلفظ می‌شود. گل در میان لک‌ها دو معنا دارد: اول گل‌های گیاهان و دوم نقش‌های هندسی، گیاهی و حیوانی. معنای دوم این کلمه تنها در زبان لکی مصطلح است و در دیگر زبان‌ها مشابهی ندارد.

• بخش دوم «ون» به معنای بستن؛

• بخش سوم «یای نسبت».

با این توصیفات، گلونی را باید پارچه‌هایی با نقش و نگار هندسی و گیاهی دانست که استفاده از آن از گذشته‌های دور در میان لک‌ها رایج بوده است. اهمیت گلونی به حدی است که علاوه جنبه‌های کاربردی‌اش، در میان اهالی قوم لک به نمادی از شرافت، نجابت و برازندگی تبدیل شده است. حتی برخی رفتارهای نمادین مردم این قوم متاثر از جایگاه ارزشی گلونی است.

گلونی بر اساس جنس، محل تولید، موتیف‌ها، رنگ‌ها و کاربردهایی که دارد به نام‌های مختلفی شناخته می‌شود و اصطلاحات و شیوه‌هایی پیرامون آن شکل گرفته است. گلونی به اندازه‌ای برای لک‌ها اهمیت دارد که در ترانه‌های خود نیز به آن اشاره کرده‌اند. در این ترانه‌ها از جایگاه گلونی و احترام آن در میان مردم گفته شده است. همچنین تک‌بیت‌های فراوانی، عمدتا بر وزن‌های هجایی در میان لک‌ها درباره گلونی به صورت سینه‌به‌سینه منتقل شده است که گنجینه‌ای مهم از فرهنگ شفاهی این قوم به شمار می‌آید.

انواع گلونی

معمولا طرح‌های گلونی به رنگ‌های قرمز، آبی، سفید، سبز و قهوه‌ای است. این طرح‌ها بر زمینه‌ای مشکی نقش می‌بندند. در میان لک‌ها رنگی به نام «لاکی» (نوعی قرمز) از پوسته داخلی میوه بلوط یا حشره‌ای کوچک به نام «لاک» به دست می‌آمد. مردم لک پارچه‌ها را با استفاده از این ماده رنگ می‌کردند و پارچه لاکی‌رنگ را نیز «لاکی» می‌نامیدند. هنوز هم لک‌های ساکن قزوین، گیلان و مازندران به سربندهای سرخ‌رنگ خود «لاکی» می‌گویند.

«کلاخی» نوعی دیگر از گلونی است. این نام به خاطر استفاده از نوعی چاپ به نام «کلاغه‌ای» است که بیشتر در آذربایجان رواج دارد. یک نوع گلونی که به «دارایی» معروف بود، بیشتر توسط نوعروسان مرفه یزدی مورد استفاده قرار می‌گرفت. یک گلونی دیگر به نام «امیری» وجود داشته که در کرمان تولید می‌شد. خوانده شدن این گلونی به این نام، به آن دلیل بود که امیرکبیر، یکی از چهره‌های مهم سیاسی و اجتماعی ایران در قرن نوزدهم، در زمان صدارت خود دستور داد این نوع پارچه در جشن‌ها به عنوان خلعت هدیه داده شود.

شیوه‌های سنتی بستن گلونی

گلونی را در ساده‌ترین شیوه، به نحوی می‌بندند که حجم زیادی پیدا نمی‌کند. در شیوه‌ای که به «دوخلیفی» یا «دو گرهی» معروف است، گلونی در بالای پیشانی دو گره ضربدری می‌خورد. شیوه‌ای دیگر «چهارکلاخی» خوانده می‌شود و در آن چهار گلونی را به هم گره می‌زنند تا سربندی بزرگ به دست آید و هنگام بسته‌شدن حالتی شبیه تاج پیدا کند. «کج‌کلاخی» یا «سروندار» به شیوه‌ای از بستن گلونی اطلاق می‌شود که در آن، قسمت بالای گلونی به سمت چپ متمایل می‌شود تا حالتی باوقارتر پیدا کند. «سرون‌شور» شیوه‌ای دیگر از بستن گلونی است. «شور» در گویش لکی به معنای «آویزان» است و همان طور که از این لغت بر می‌آید، چند گلونی را به هم گره می‌زنند تا از پشت سر آویزان باشد و تا نزدیکی زمین برسد. در حریم خانوادگی گلونی را به شیوه «شل‌ومیل» می‌بندند، به ترتیبی که گلونی شل بسته می‌شود و گوشه‌های آن به دور گردن می‌افتد.

شیوه بستن گلونی و طرح‌های مورد استفاده آن در بین زنان، به جایگاه سنتی آن‌ها نیز مرتبط است، به طوری که دختران و زنان جوان معمولا از مدل‌ها و طرح‌های شادتر و زنان میان‌سال از مدل‌ها و طرح‌های ساده‌تر استفاده می‌کنند. همچنین در میان تیره‌های مختلف قوم لک، شیوه بستن گلونی تفاوت‌هایی پیدا می‌کند.

در میان مردان لک، گلونی گاهی به عنوان دستار مورد استفاده قرار می‌گیرد و گاهی گرد کلاه نمدی بسته می‌شود. استفاده از گلونی به عنوان شال گردن یا شال کمر نیز رایج است. بستن گلونی به دور سر یا کلاه، نشانه‌ای از جایگاه ممتاز مردان است. همچنین گلونی زمانی که به عنوان شال‌گردن استفاده می‌شود، تشخص و وقار را می‌رساند.