قهوه‌خانه ایرانی، نهادی اجتماعی با سنت‌هایی مخصوص

پس از آن که در قرن سیزدهم میلادی، قهوه کم‌کم در اروپا جا باز کرد، مکان‌هایی برای سرو قهوه شکل گرفت که در آن، افراد علاوه بر نوشیدن قهوه، به معاشرت و گفتگو نیز می‌پرداختند. قهوه‌خانه‌ها به تدریج فراگیرتر شدند و نمونه‌هایی از آن‌ها در شرق اروپا، شمال آفریقا و غرب آسیا ایجاد شد. با ورود قهوه‌خانه به ایران و استقبال روزافزون مردم از آن، سنت‌هایی در آن شکل گرفت که امروز نیز تا حدی مشابه آن‌ها را می‌توان در قهوه‌خانه‌های سنتی موجود مشاهده کرد.

تاریخچه قهوه‌خانه ایرانی
در ایران شکل‌گیری قهوه‌خانه را به دوره صفویه (قرن شانزدهم میلادی) نسبت می‌دهند، زمانی که ایران صاحب حکومتی قدرتمند بود و رفت و آمد به اروپا زیاد شده بود. گفته می‌شود در دوره شاه تهماسب صفوی (سلطنت از 1514 تا 1576 میلادی) نخستین قهوه‌خانه ایرانی در شهر قزوین، پایتخت آن دورانِ ایران تاسیس شده است. جالب این که قهوه‌خانه‌های ایرانی عصر صفوی را ریشه ایجاد قهوه‌خانه در حکومت عثمانی (ترکیه امروزی) می‌دانند... گسترش قهوه‌خانه در ایران به شکلی بود که در بیشتر شهرها، هر محله صاحب یک یا چند قهوه‌خانه شد. از این نظر می‌توان «قهوه‌خانه‌نشینی» را یکی از پدیده‌های اجتماعی جامعه ایرانی چند قرن گذشته توصیف کرد که در آن مردانْ جدا از فضای کار و محیط منزل، ساعتی را برای معاشرت با یکدیگر می‌گذراندند. البته برخی قهوه‌خانه‌ها با فراهم آوردن بساط قمار و عیاشی، مشتریان خاصی را به خود جلب می‌کردند و موجبات بزه و نزاع‌های دسته‌جمعی را فراهم می‌آوردند. چنین قهوه‌خانه‌هایی خصوصا در دوره پهلوی دوم (میانه قرن بیستم) رواج پیدا کردند ولی پس از انقلاب اسلامی از میان رفتند، با این حال تصویری منفی از قهوه‌خانه در ذهن جامعه شکل دادند.

قهوه‌خانه ایرانی، ویژگی‌ها و سنت‌ها
اگر بخواهیم نزدیک‌ترین فضا به قهوه‌خانه ایرانی را در غرب مثال بزنیم، باید به «کافه» یا «کافی‌شاپ» اشاره کنیم. البته فضای قهوه‌خانه‌ها به کلی با فضایی که در کافه‌های مدرن وجود دارد متفاوت است، ولی این دو از نظر سرو نوشیدنی و میان‌وعده‌های سبک و فراهم آوردن فضایی برای استراحت و معاشرت، مشابه هستند. در قهوه‌خانه‌های ایرانی علاوه بر قهوه، چای و انواع دمنوش‌ها و گاهی میان‌وعده یا غذاهای سبک (مانند املت و نیمرو) هم سرو می‌شود؛ چه بسا چای نسبت به دیگر نوشیدنی‌ها پرطرفدارتر هم باشد. قلیان هم در منوی اکثر قهوه‌خانه‌های ایرانی وجود دارد. قلیان یک ابزار اصالتا ایرانی برای تدخین تنباکو محسوب می‌شود که به شکل یک ظرف چند تکه عمودی درست می‌شود. به هر قلیان یک یا چند شلنگ وصل است و در بالاترین نقطه، روی محفظه‌ای که تنباکو را در آن می‌گذارند، چند تکه زغال گداخته قرار می‌گیرد. در کف قلیان آب می‌ریزند تا دود تنباکو از آن عبور کند و خنک شود. این دود از طریق شلنگ، به شکل دم به داخل ریه کشیده می‌شود. قلیان‌ها با طعم‌ها و اسانس‌های مختلفی در قهوه‌خانه‌های ایرانی در دسترس است.
قهوه‌خانه به عنوان یک فضای مردانه شناخته می‌شود و زنان در آن حضور پیدا نمی‌کنند. در گذشته بیشتر قهوه‌خانه‌داران به برپایی مراسم مذهبی، خصوصا عزاداری محرم مقید بودند. هنوز هم برخی قهوه‌خانه‌ها در محرم تعطیل می‌شود و فضای آن به برپایی مجلس عزاداری اختصاص پیدا می‌کند. در ماه رمضان نیز قهوه‌خانه‌ها کار خود را بعد از افطار (اوایل شب) شروع می‌کنند و تا سحر دایر هستند.

بازی در قهوه‌خانه
در قهوه‌خانه بازی‌های مختلفی نیز به اجرا در می‌آید که اغلب از نوع بازی‌های رومیزی محسوب می‌شوند. تخته‌نرد از محبوب‌ترین بازی‌های قهوه‌خانه‌ای است ولی ممکن است بازی‌های گروهی شبیه «تُرنا»، «گل یا پوچ» یا «مافیا» نیز در قهوه‌خانه‌ها اجرا شود. ترنا یک بازی قدیمی ایرانی است که در آن هر بازیکن بر اساس قرعه صاحب نقشی می‌شود. این قرعه با انداختن ابزاری شبیه تاس صورت می‌گیرد و هر بازیکن متناسب با نقش خود حکمی را برای برخی بازیکنان دیگر صادر یا اجرا می‌کند. گل یا پوچ هم یک بازی بسیار ساده است، ولی به قدری هیجان دارد که اصلا به شکل و قیافه‌اش نمی‌خورد! در این بازی بازیکنان به دو دسته تقسیم می‌‌شوند. یکی از گروه‌ها یک «گُل» را که معمولا یک شیء کوچک شبیه نخود است، در دستان خود پنهان می‌کنند و گروه دیگر با ترفندهای مختلف این گل را می‌یابند. مافیا نیز یک بازی اصالتا غربی است که در آن نقش‌هایی بر اساس قرعه بین بازیکنان تقسیم می‌شود و گروهی که «شهروند» نام دارند باید با استدلال و بازی‌خوانی، دستِ گروهی را که «مافیا» هستند و علیه شهروندان بازی می‌کنند رو کند. معمولا در هر مرحله از بازی مافیا یک نفر به انتخاب اعضای گروه مافیا و یک نفر با رای‌گیری بازیکنان از بازی خارج می‌شود.

هنرهای قهوه‌خانه‌ای
در قهوه‌خانه‌های قدیم هنرهایی برای سرگرم‌کردن حاضران رواج پیدا کرده بود که سرآمد آن‌ها «نقالی» است. نقالی روایت داستان‌هایی عمدتا حماسی است که بیشتر از شاهنامه فردوسی، کتاب حماسی سترگ فارسی‌زبانان انتخاب می‌‌شود. نقال با خواندن ابیات و اجرای حرکاتی هماهنگ با محتوای نقل خود، موجبات سرگرمی حاضران را فراهم می‌کند. با توجه به آن که در گذشته بیشتر مشتریان قهوه‌خانه‌ها از قشر فرودست جامعه بودند و سواد چندانی نداشتند، نقالی یکی از مهم‌ترین راه‌ها برای بازگو کردن داستان‌های ادبیات فارسی و انتقال میراث شفاهی به آنان بود. امروزه نقالی در کمتر قهوه‌خانه‌ای اجرا می‌شود ولی هنوز به عنوان یک هنر نمایشی ایرانی مطرح است. در برخی قهوه‌خانه‌ها موسیقی زنده نیز به اجرا در می‌آید. یکی دیگر از هنرهایی که در قهوه‌خانه‌ها به کار گرفته می‌شد و به تدریج به یکی از سبک‌های نقاشی ایرانی تبدیل شد، نقاشی قهوه‌خانه‌ای بود. در این نقاشی‌ها چهره قهرمانان حماسی و گاهی شخصیت‌های مذهبی ترسیم می‌شود. نقاشی قهوه‌خانه‌ای را می‌توان رشته‌ای از صورتگری دانست که با باورهای عامه و ادبیات و داستان‌های شفاهی در هم آمیخته است.