عناصر فرهنگی و آیینی پوشاک سنتی قزلباش‌ها

استان گلستان در مناطق شمالی ایران واقع است و شهر گرگان مرکز آن به حساب می‌آید. به طور تقریبی حدود 1.8 میلیون نفر در سطح استان گلستان زندگی می‌کنند. یکی از ویژگی‌های مهم این استان، حضور اقوام مختلف همچون ترکمن، قزاق، قزلباش، تات‌ها و... در آن است. بیشتر مردم استان گلستان به کشاورزی و دام‌پروری مشغولند. جالب این که عمده فعالیت دام‌پروری در سطح استان به شیوه سنتی انجام می‌شود و آیین‌هایی قدیمی نیز پیرامون آن به اجرا در می‌آید. تنوع قومیتی و سبک زندگی سنتی رایج در استان گلستان باعث شده بیش از 80 اثر در سطح ملی و دو اثر در سطح جهانی به عنوان میراث ناملموس به ثبت برسند. از بین این موارد، شش اثر به قوم قزلباش تعلق دارد: مهارت ساختن و نواختن دوتار، نمدمالی، مهارت ساخت عروسک قلعه‌قافه، مهارت دوخت پوشاک سنتی، مراسم سینه‌زنی کمر به کمر و آیین حنابندون قزلباش‌ها. در این جا به پوشاک سنتی قزلباش‌ها خواهیم پرداخت؛ پوشاکی زیبا و رنگارنگ که در طول قرن‌ها متناسب با نیازهایی که مردان و زنان قزلباش داشته‌اند، شکل گرفته و تکمیل شده است. با وجود آن که این پوشش امروزه در مناطق شهری کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد و پوشیدن آن به جشن‌ها و مراسم آیینی منحصر شده، روستاییان و عشایر هنوز هم آن را بر تن می‌کنند.

مروری بر تاریخچه قوم قزلباش
در کتاب‌های تاریخی، ترکان قزلباش به عنوان هسته اصلی شکل‌گیری نیروهای نظامی صفویان بودند که در قرن شانزدهم میلادی توانستند سلسله صفویه را بنا نهند. همین موضوع نشان می‌دهد قزلباش‌ها از قرن‌ها پیش به عنوان مردمانی صاحب روحیه سلحشوری و شجاعت شناخته می‌شدند. به نظر می‌رسد قزلباش‌ها در همان آغازین دهه‌های شکل‌گیری حکومت صفویه به استرآباد (گرگان) وارد شده باشند. گفته می‌شود هدف از مستقر کردن قزلباش‌ها در این منطقه سامان بخشیدن به مرز‌های ایران و جلوگیری از هجوم اقوام مهاجم بوده است. قزلباش‌ها ابتدا در نواحی کوهستانی ساکن شدند ولی به تدریج به نواحی هموارتر نقل مکان کردند. در حال حاضر مناطق شرقی استان گلستان و به طور ویژه شهرستان‌های رامیان و مینودشت مراکز اصلی سکونت قزلباش‌ها به شمار می‌رود.

پوشاک سنتی قزلباش، عنصری هویتی و فرهنگی
قزلباش‌ها در طول تاریخ برای انتقال مفاهیم فرهنگی خود عناصری را به خدمت گرفته‌اند. پوشاک سنتی این قوم، یکی از همین عناصر است که در طول تاریخ به یکی از نشانه‌های فرهنگی قزلباش‌ها تبدیل شده است. در پوشاک قزلباش می‌توان درباره سطح معیشت و طبقه اجتماعی، وضعیت تاهل و میزان مهریه عروس اطلاعاتی کسب کرد. پوشاک قزلباش عمدتا از جنس ابریشم و با رنگ قرمز و گاهی بنفش است. پوشیدن چنین لباس‌هایی موجب شده در طول تاریخ آن‌ها را «کبودجامگان» نیز بنامند. به دلیل اقامت قزلباش‌ها در شهرستان مینودشت، این شهرستان را در گذشته «کبودجامه» می‌خواندند.
سکه‌دوزی، سوزن‌دوزی و نواربافی، از مهم‌ترین تزئینات لباس‌های قزلباش است. این تزئینات را زنان قزلباش روی لباس پیاده می‌کنند. لباس زنان قزلباش از پیراهن (کُینِک)، دامن پرچین (تامّان)، انواع کت (مانند کُلُچه و بهاره)، کلاهی که مخصوص دختران مجرد است (کُلْته)، روسری (یاخلق)، گردنبندی که از دانه‌های تسبیح و منجق شکل می‌گیرد، پیش‌جامه و پیشانی‌بندی که نشانه تاهل است تشکیل می‌شود. زنان قزلباش «چارشو» یا «چادرشب» را به دور کمر می‌بندند تا از آسیب به کمر خود جلوگیری کنند.
در میان مردان قزلباش، علاوه بر البسه‌ای به رنگ قرمز، پوشیدن جامه‌ای سفیدرنگ نیز مرسوم است. این لباس «آق تافتان» (به معنی «ابریشم سفید») نامیده می‌شود. سربند ریشه‌دار و شال کمر ابریشمی دیگر اجزای لباس مردان است. شال کمر از پشت کمر گره می‌خورد. در قدیم مردان هر طایفه قزلباش از شال کمری با رنگی مخصوص استفاده می‌کردند. شلوار ابریشمی مردان «تامّان» و شلوار پشمی آن‌ها «چوخا» نام دارد و هر کدام در فصلی از سال مورد استفاده قرار می‌گیرد. مردان کفشی به نام «چاروق» و پاپیچ به پا می‌بستند تا در رفت و آمدهایی که عموما در گردنه‌های پرشیب صورت می‌گرفت از پای آن‌ها محافظت کند و در پیاده‌روی‌های طولانی پای آنان را آزار دهند. میان لباس قزلباش‌های ساکن مینودشت و رامیان تفاوت‌هایی در تزئینات لباس، سربند مورد استفاده زنان قزلباش دیده می‌شود. الگوی دوخت لباس قزلباش ساده است و این سادگی در انتخاب یقه گرد برای لباس به خوبی به چشم می‌آید.

ثبت ملی پوشاک سنتی قزلباش
مهارت دوخت پوشاک سنتی قزلباش در سال 2019 میلادی (1398 خورشیدی) به ثبت ملی رسید.