ابن‌مقله؛ خوشنویس مبتکر

ابوعلی محمد ابن حسین ابن مقله بیضاوی شیرازی معروف به ابن مقله، خوشنویس شناخته‌شده و مبتکر ایرانی در سال 272 هجری قمری در شهر بغداد به دنیا آمد. پدرش ابوعباس از اهالی بیضای فارس، کاتب قرآن و جزو فضلا و خوشنویسان خط کوفی بود. از همین‌رو پسران خود را هم به تحصیل علوم و فنون تشویق کرد و در تربیت شایسته آنها کوشش بسیار به خرج داد. در این میان، ابن مقله به دلیل نبوغ و استعداد ذاتی خود از برادران دیگرش پیشی گرفت. او نزد کسانی چون عباس ثعلب و ابوبکر ابن درید به کسب مراتب علم و دانش پرداخت و رفته رفته در علوم ادبی تخصص پیدا کرد. احول سگزی استاد خوشنویسی ابن مقله و هم او بود که برای نخستین بار لقب «امام الخطاطین» را به این هنرمند خوشنویس نسبت داد. ابن مقله پس از تحصیل سطوح عالی در عنفوان جوانی به اقتضای زمان و زمانه خویش، در سلک سیاستمداران عصر خود درآمد و از سن شانزده‌ سالگی در دستگاه ابن جراح به دبیری پرداخت. او از قِبل این کار، ماهی 6 دینار مواجب دریافت می‌کرد اما پس از گذشت هشت ماه تصمیم گرفت از ابن جراح جدا شود. به نظر می‌رسد جمع‌آوری مالیات و سپس، حکمرانی برخی ولایات فارس از نخستین سمت‌های دیوانی ابن مقله به شمار آید. او همواره مشغول معاشرت و هم‌نشینی با علما و فضلا و خطاطان عصر خود بود و بسیاری از خوشنویسان آن دوره برای تعلیم به حضورش می‌آمدند. ابن مقله در سال 296 هجری قمری و به دنبال دعوت مقتدر بالله عباسی روانه بغداد شد. مقتدر به این دلیل ابن مقله را به بغداد فراخواند که از میزان زیرکی، دقت، تدبیر، سیاست‌ورزی و اشراف او نسبت به اوضاع ایران آگاه بود. از سوی دیگر، آشفتگی و اوضاع نابه‌سامان بغداد در کنار وجهه نامناسب خلفای عباسی نزد مردم و ضرورت آشنایی با نهضت‌ها و قیام‌های ایرانیان مبارز در جامعه قرن چهارم هجری، زمینه مناسبی را برای حضور سیاسی وزیری شیعه و ایرانی‌تبار که ازقضا در پی برانداختن نظام جبار عباسی بود، فراهم آورد. در آن مقطع، ابن فرات وزارت عباسیان را برعهده داشت و از آنجا که ابن مقله را در سیاست و تدبیر، شخصیتی توانا یافت، در زمانی کوتاه تمامی امور مربوط به خود را به او واگذار کرد. این‌چنین بود که به تدریج، پایه‌های قدر و منزلت ابن مقله مستحکم شد. حیات او با خلافت سه خلیفه عباسی یعنی مقتدر، قاهر و الراضی بالله همزمان بود و دوران وزارتش از بهترین دوره‌های زندگی مردم بغداد به شمار می‌آمد. ابن مقله حتی در دوران وزارت خویش هم در جوانمردی و نیکوکاری سرآمد بود و بیشتر جوایز و صله‌هایی را که از خلفا می‌گرفت، میان فقرا و نیازمندان تقسیم می‌کرد. او همچنین بیشتر خطوط خود را از سر احسان به محتاجان می‌بخشید.

میراث ماندگار ابن مقله برای هنر خوشنویسی

خدمات ارزنده، توانمندی و ابتکار شگرف ابن مقله در زمینه هنر خوشنویسی، امری بسیار مهم و انکارناپذیر است. جایگاه و مقام او در تاریخ هنر خوشنویسی ایران از دو جهت قابل توجه است؛ نخستین جهت، استخراج و تکمیل خطوط گوناگونی است که به همت ابن مقله صورت پذیرفت. در این راستا او به همراه برادرش توانستند 6 خط محقق، ریحان، ثلث، نسخ، رقاع و توقیع را از خط کوفی استخراج و تکمیل کنند. وجه دوم، شامل زیباسازی مفردات و ترکیبات ساختاری حروف و کلمات، هدایت ابداعات به حوزه هنر و گشودن بابی تازه در سپهر خوشنویسی است. از این‌رو می‌توان گفت که ابن مقله از رهگذر زیبایی و زیبایی‌شناسی در خط امروز، فضایی آشنا و مانا در این هنر اصیل ایرانی اسلامی ایجاد کرده است. او از طریق تالیف رساله‌ای در آموزش علمی و زیبایی‌شناسی نظری، نخستین اصول مدون خط را به رشته تحریر درآورد و مناسبات هندسی را بر قامت حروف، مستحکم ساخت. درباره خدمات مهم و مانای ابن مقله به هنر خوشنویسی، ابتدا باید گفت که هنرپژوهان، او را مخترع و مبتکر رسم‌الخط بدیع و شیوه جدید خط عربی می‌دانند اما شاید مهم‌ترین کار ابن مقله وارد کردن هندسه و استفاده کاربردی از آن در خوشنویسی باشد. با وجود اینکه برخی نوشته‌اند پیش از سال 200 هجری قمری هم خطوطی به جز خط کوفی وجود داشته اما بی‌تردید، ابن مقله در تکمیل و غنای آنها کوشش و اهتمام بسیاری به خرج داده است. این هنرمند به مدد ذوق سرشار و استعداد وافر خود، تلاش کرد دشواری‌های خط کوفی را استخراج و آنها را بهبود بخشد تا از این رهگذر، عموم مردم باسواد، به سهولت شیوه تحریر آن را بیاموزند. در این راستا به نظر می‌رسد که یکی از دغدغه‌های اصلی ابن مقله، آشتی دادن مردم با این هنر اصیل ایرانی و اسلامی و نیز رونق و فراگیری دگرباره آن بوده است.

از جمله دستاوردهای مهم ابن مقله «خط محقق» است که آن را از دل خط کوفی استخراج و پرداخته کرد. او خط محقق را مختص تحریر آیات قرآن کریم و و کتاب‌های دینی قرار داد. «خط ریحان» دیگر ابتکار ماندگار ابن مقله است که این خوشنویس آن را از خط محقق استخراج کرد. ابن مقله همچنین «خط نسخ» را که بسیار خوانا و روان بود، در سال 310 هجری قمری، در زمان حکومت مقتدر عباسی و وزارت ابن فرات، وضع و تکمیل کرد.  نامگذاری این خط به دلیل آن بود که همه خطوط مرسوم پیش از خود را منسوخ کرد و کتابت قرآن کریم را به خود منحصر ساخت. اجرای حروف و کلمات در خط نسخ به شیوه‌ای بود که در خواندن آن نه اشتباهی پیش می‌آمد و نه دشواری وجود داشت؛ به‌ویژه وقتی واژه‌ها با حرکات و اعراب همراه ‌می‌شدند. ابن مقله در ادامه ابتکارات خود «خط رقاع» را ساخته و پرداخته کرد تا رقعه‌ها و فرمان‌های حکومتی به وسیله آن نوشته شود. ابن‌ مقله همچنین‌ دوازده قاعده‌ برای زيبايى‌ خط وضع كرد كه‌ عبارتند از: تركيب‌، كرسى‌، نسبت‌، ضعف‌، قوت‌، سطح‌، دور، صعود مجاز، نزول‌ مجاز، اصول‌، صفا و شأن. این خطاط خوش‌ذوق، علاوه بر هنر خوشنویسی در علوم دیگری چون فقه، تفسیر، ادبیات، انشا، بلاغت، لغت و شعر نیز تسلط و فضیلت داشت اما برتری‌اش در زمینه خوشنویسی، دیگر ابعاد علمی او را تحت‌الشعاع قرار داد و با آن که در علوم و فنون متداول عصر خود سرآمد بود، در قامت خوشنویس، نام و شهرتی جاودانه پیدا کرد.

آثار هنری به جا مانده از ابن مقله

به رغم شهرت و جایگاه بی‌بدیل ابن مقله در تاریخ خوشنویسی ایران زمین، آثار مکتوب کمی از این هنرمند خطاط به جا مانده است. شماری از آثاری که به نام ابن مقله ثبت شده است، عبارتند از: قرآن کریم، رساله فی العلم الخط، رساله فی میزان الخط، اصناف الکتاب و مقدمه فی‌ الخط، اختیار الاشعار و جمل الخط. همچنین از این خوشنویس صاحب نام، چند نامه هم به جا مانده است؛ ازجمله نامه‌ای که خطاب به فرماندهان سپاه و حکام ولایات نگاشته و نیز نامه‌هایی که به عبدالله البریدی و ابن فرات نوشته است.

این خوشنویس ایرانی‌تبار و شیعه‌مذهب، علی‌رغم سکونت در عراق به حکومت‌های متقارن تشکیل‌شده در ایران هم توجه جدی داشت تا شاید به یاری آنها بتواند نظام مستبد و جورپیشه عباسی را تغییر دهد. اوضاع نابسامان بغداد در قرن چهارم هجری و مقایسه آن با قدرت و ثروت و صلابت ایران در آن مقطع نیز زمینه مساعدی را برای سرنگونی عباسیان فراهم می‌ساخت اما در نهایت، از آنجا که ابن مقله شخصیتی ایرانی‌تبار بود و به فرهنگ و تمدن ایرانیان تعلق خاطر بسیار داشت، مقتدر عباسی بر او خشم گرفت و به دلایل واهی این خوشنویس نامی را به زندان انداخت. بدگویی و بدخواهی دشمنان موجب شد که پیش از مرگ، دست راست ابن مقله قطع شود و این شدیدترین مجازات ممکن برای هر استاد بزرگ خوشنویسی به شمار می‌آید. با وجود این، ابن مقله هرگز حتی پس از بریده شدن دستش هم از تلاش و کوشش برای آموزش و یادگیری خوشنویسی دست نکشید و ماهرانه به هنر خطاطی ادامه داد و در این مسیر، شاگردان خبره بسیاری را تربیت کرد. پس از این اتفاق تلخ، طولی نکشید که خلیفه عباسی حکم قتل ابن مقله را هم صادر کرد. به هر ترتیب، سرگذشت این هنرمند برجسته عرصه خوشنویسی به دلیل حضور او در عرصه سیاست، بسیار قابل توجه و عبرت‌انگیز است. او در طول عمر خود سه بار به وزارت رسید، سه بار از وزارت عزل شد، با سه خلیفه کار کرد، سه مجلد قرآن را کتابت کرد و سه بار نیز به خاک سپرده شد.