اسدالله شیرازی؛ مبدع مسیری نو در سیاه‌مشق‌نویسی

میرزا اسدالله شیرازی از جمله هنرمندان کم‌تر شناخته‌شده و در عین حال بسیار اثرگذار تاریخ خط نستعلیق محسوب می‌شود که در دوران قاجار می‌زیسته است. برخی خط‌پژوهان ایرانی این هنرمند را یکی از اوج‌های درخشان تاریخ خط نستعلیق به شمار می‌آورند که در سایه توانمندی و استعداد قابل اعتنای خود توانست از سوی محمدشاه قاجار لقب کاتب‌السلطان را دریافت کند. اسدالله از مقلدان مکتب میرعماد بود که در قالب‌هایی چون کتابت و چلیپانویسی به طبع‌آزمایی هنری پرداخت و در همان سطح باقی ماند اما در قالب سیاه‌مشق‌نویسی توانست به افق‌های تازه‌ای دست پیدا کند. این استاد بزرگ تجربه‌های فراوانی را در انواع سیاه‌مشق از خود به یادگار گذاشته است و از آنجا که علاقه چندانی به کتابت آثار پرکار نداشته به قلم‌های جلی توجه خاصی داشته و در قلم کتیبه، دانگ‌های درشت و رنگه‌نویسی به خوبی از عهده کار برآمده است. بیشتر آثار اسدالله شیرازی به شکل مرقع در مجموعه کاخ گلستان نگهداری می‌شود. هرچند آثار او آنچنان‌ که شایسته است منتشر نشده اما دست‌کم سالم باقی مانده و جعل و تصرفی در آنها صورت نپذیرفته است.

 نخستین آثار تاریخ‌دار اسدالله (۱۳۵۲ هجری قمری) نشان‌دهند آن است که او در تمام دوره محمد شاه قاجار (۱۲۶۴-۱۲۵۰ هجری قمری) به عنوان کاتب دربار فعالیت می‌کرده است. آخرین آثار این هنرمند خوشنویس به سال‌های نخست دوره ناصرالدین شاه قاجار (۱۳۱۳-۱۲۶۴ هجری قمری)‌ بازمی‌گردد و تاریخ آنها از ۱۲۸۶ هجری قمری فراتر نمی‌رود. اگر نسخه‌ای از «تاریخ کریمه» که امضای اسدالله شیرازی را دارد و تاریخ کتابت آن مربوط به سال ۱۲۸۶ هجری قمری است را از آثار او به شمار آوریم، عمر هنری اسدالله حدود ۲۰ سال افزایش پیدا می‌کند و البته بعید است که او در فاصله سال‌های ۱۲۶۸ تا ۱۲۸۶ هجری قمری دست به آفرینش آثار و قطعات دیگری نزده باشد. اگرچه از دوره زندگانی اسدالله آگاهی چندانی نداریم، اما به حتم تا سال کتابت قرآن کریم به خط نستعلیق یعنی سال ۱۲۸۶ هجری قمری زنده بوده و در تهران به خلق آثار هنری می‌پرداخته است.

جایگاه هنری اسدالله شیرازی در عالم خوشنویسی

نقش اسدالله شیرازی در سیر تحول و تاریخ خط ملی ایرانیان یعنی نستعلیق، امری غیر قابل انکار است. در این راستا جایگاه او به چند دلیل حائز اهمیت است که شاید مهم‌ترینش آن باشد که می‌توان اسدالله را پیشرو خوشنویسانی چون میرحسین و میرزا غلامرضا اصفهانی به شمار آورد. اسدالله در زمره هنرمندان انبوهی بود که بنا بر خواست محمدشاه قاجار به نقل بسیاری از آثار میرعماد دست زده است؛ البته نه نقل عینی بلکه گاهی سلیقه خود را هم در نقل به کار گرفته است. گویی برخی از نقل‌ها روی میز نور و یا با کپی‌برداری بسیار دقیق صورت پذیرفته‌اند و خوشنویس خود را به تکلف انداخته و از هرگونه تغییر و تبدیل در نقل خودداری کرده است. غالب نقل‌های اسدالله شیرازی از میرعماد، نقل‌هایی آزاد به شمار می‌آیند که با تیزبینی این هنرمند همراه شده و از ورطه کپی‌برداری صد درصدی مصون مانده‌اند. بنابراین با مرور آنها شاهد هستیم که شخصیت هنری اسدالله به عنوانی استادی زبردست حفظ شده است. از شمار کتاب‌هایی که توسط این هنرمند خوشنویس نگاشته شده می‌توان دریافت که او به قطعه‌نویسی علاقه داشته و میل چندانی به کتابت‌های سنگین نداشته است. تلاش اسدالله در سیاه‌مشق‌‌نویسی را می‌توان به منزله حلقه اتصال سیاه‌مشق‌نویسی صفویه به اواسط دوره قاجار دانست و از این حیث آن را سبکی شناخته‌شده و مستقل به شمار آورد. مفردات و ترکیب‌بندی‌های این خوشنویس اگرچه ممکن است در مقایسه با آثار خوشنویسانی چون میرحسین و میرزا غلامرضا اصفهانی که در پایان این نهضت قرار داشتند، جلوه چندانی نداشته باشد اما پیشگام بودن اسدالله،‌ فضل تقدمی دارد که باید آن را شناخت و قدرش را دانست؛ چه بسا اگر کسانی چون او مشکلات گذار از سیاه‌مشق‌های صفوی را حل و فصل نمی‌کردند، میرحسین و غلامرضا چنین شتابان به قله سیاه‌مشق‌نویسی راه نمی‌یافتند. اسدالله بدون دیدن آثار هنرمندان چیره‌دست،‌ به مرتبه کنونی رسیده اما نمی‌توان اطمینان داشت که خوشنویسان پس از او بدون آگاهی و مشق نظری از استادانی چون اسدالله شیرازی به آنچه هستند رسیده باشند. از اسدالله سیاه‌مشق‌های گوناگونی به جا مانده که هر یک در نوع خود بسیار قابل مطالعه است. او مرزهای ناشناخته‌ای از سیاه‌مشق‌نویسی نستعلیق را کشف کرده و از این رهگذر مسیر را برای خوشنویسان پس از خود هموار ساخته است. از دیگر خصوصیات قابل توجه در مشی هنری اسدالله شیرازی می‌توان به رنگه‌نویسی (رنگی‌نویسی) او اشاره کرد که در قیاس با دیگر استادان به‌ویژه نستعلیق‌نویسان، خصلتی منحصر به فرد است. برخی منابع همچون تذکره میرزا سنگلاخ به طبع شاعری اسدالله نیز اشاره کرده‌اند. به هر روی او در عصر شاعران نامداری چون فروغی بسطامی،‌ قاآنی و وصال شیرازی می‌زیست و در نتیجه نمی‌توانسته از طبع شعر و سخنوری ادیبانه بی‌بهره مانده باشد. از این‌رو همچون ده‌ها خوشنویس دیگر در برخی از قطعه‌هایش سروده‌هایی از خویش را به رشته تحریر درآورده است.

خوشنویسی‌های به جا مانده از اسدالله شیرازی

از اسدالله شیرازی دو کتاب پُرکار،‌ هفت مرقع و ده‌ها قطعه پراکنده شناسایی شده است که در میانه سال‌های ۱۲۵۲ تا ۱۲۸۶ هجری قمری به زیور طبع آراسته شده‌اند. بی‌تردید آثار او بیش از این مقدار است و در آینده از مجموعه‌های عمومی و خصوصی بیشتری سر برخواهد آورد. اسامی برخی از آثار خلق‌شده توسط این هنرمند خوشنویس عبارتند از:

۱. نسخه‌ای از تحفه‌الملوک در چهل باب که در کتابخانه کاخ گلستان نگهداری می‌شود.

۲. نسخه‌ای از منطق‌الطیر عطار نیشابوری به سفارش محمد شاه قاجار که در کاخ گلستان محفوظ است.

۳. مرقع ۵۰ قطعه‌ای شامل سخنان امیرالمومنین حضرت علی (علیه‌السلام)‌ و اشعار سعدی که در کاخ گلستان نگهداری می‌شود.

۴. مرقع موزه هنرهای تزئینی اصفهان شامل ده قطعه و متن مناجات خواجه عبدالله انصاری

۵. مجموعه قطعات خطی پراکنده که در موزه‌های مختلف کشور و نیز نزد مجموعه‌داران خصوصی قرار دارد و یکی از نمونه‌های آن را می‌توان در موزه خط و کتابت میرعماد مشاهده کرد که قطعه‌ سیاه‌مشق‌ به خط نستعلیق با زمینه لاکی است.