میرزا احمد نیریزی؛ نسخ‌نویسی نادر در تاریخ خوشنویسی ایران

احمد ابن شمس‌الدین محمد یا میرزا احمد نیریزی ملقب به سلطانی، یکی از بزرگ‌ترین خوشنویسان ایرانی و کاتبان قرآن کریم به خط نسخ است که در نگارش نسخ ایرانی از سرآمدان تاریخ به شمار می‌آید. گفته‌اند که او در محله سادات نیزیز متولد شده و در قرن دوازدهم هجری همزمان با اواخر حکومت صفوی در اصفهان می‌زیسته است. شهرت و تسلط میرزا احمد نیریزی در خطوط نسخ و ثلث مانند شهرت میرعماد در نستعلیق و درویش عبدالمجید طالقانی در خط شکسته‌نستعلیق است. میرزا احمد توانست در شیوه نسخ و ثلث، تحول و نهضتی تازه به وجود آورد؛ اتفاقی که تا قرن چهاردهم هجری تداوم داشت. میرزا احمد نیریزی شاگردان بسیاری را تربیت کرد و افزون بر این، به خواص اجازه داد که به جای او امضا کنند. مرحوم نیریزی به دلیل کثرت مشق و قرآن‌نگاری‌های ارزشمندش به یک نمونه آرمانی در خوشنویسی تبدیل شده است و نام در تاریخ این رشته دربردارنده جایگاهی است که فقط بزرگانی چون یاقوت مستعصمی و تنی دیگر توانسته‌اند به آن برسند. ارزش هنری کار میرزا احمد نیریزی به اندازه‌ای است که همواره نشانه رسیدن به نقطه‌ای آرمانی و متعالی به شمار می‌آمده؛ به گونه‌ای که نامش به ضرب‌المثل تبدیل شده است؛ ازجمله:

سعی کن تا ای پسر چیزی شوی

مثل احمد خان نیریزی شوی

این شعر ضرب‌المثل‌گونه تا به امروز در میان خوشنویسان و اهالی فرهنگ و هنر جاری و زنده است.

سلوک خوشنویسانه میرزا احمد در خط نسخ

میرزا احمد نیریزی شاگرد مستقیم استاد محمدابراهیم قمی، نسخ‌نویس ممتاز عصر صفوی است. او آموزش خط را نزد استاد قمی آغاز کرد و پس از مرگ این استاد، به نیریز رفت و به مشق خود ادامه داد؛ تا اینکه شیوه‌ای مرغوب و مطلوب‌تر از خط استاد خود را ابداع کرد. عظمت کار میرزا احمد تا اندازه‌ای است که برخی او را جزو اعاظم و ارکان اربعه در خط قلمداد کرده‌اند. سال‌های آخر عمر این هنرمند مصادف با دوره‌های آشوب ناشی از فتنه افغان‌ها بود. آثار قلمی میرزا احمد در فاصله سال‌های 1094-1011 هجری قمری خلق شده است که در مجموع، 83 سال را شامل می‌شود. او تمام عمر پربار خود را صرف تحریر قرآن، ادعیه و صحیفه‌ها کرد و بی‌دلیل نیست که در میان کاتبان جزو کسانی است که به کثرت کتابت شهرت پیدا کرده است. یکی از توفیقات مهم میرزا احمد در طول دوران زندگی خود این بود که توانست نود و نه مجلد کلام‌الله مجید را به زیور طبع بیاراید. این توفیق عظیمی است که کمتر نسخ‌نویسی در طول تاریخ خط توانسته به آن دست پیدا کند و موهبتی استثنایی برای میرزا احمد نیریزی به شمار می‌رود. اوج کار میرزای نیریزی قرآنی است که پیش از انقلاب اسلامی به چاپ رسید و هم‌اکنون در موزه کاخ گلستان نگهداری می‌شود. میرزا احمد اگرچه در خط نسخ وام‌دار محمدابراهیم قمی و نیز علاءالدین تبریزی است اما او تکمیل‌کننده کار گذشتگان است و پس از مرحوم نیریزی تمام نسخ‌نویسان از ابتکارات ماندگارش بهره‌ برده‌اند.

مراتب معنوی میرزا احمد نیریزی

استاد نیریزی از نظر روحی و اخلاقی، فردی به غایت پاک‌طینت و پاکیزه‌سیرت و در عین‌حال متواضع بود. او از تعلقات دنیای فانی بریده بود و از لذایذ جسمانی اجتناب می‌ورزید. به‌رغم همه اعتباری که از آغاز جوانی تا سال‌های پیری از آن برخوردار شده بود، بسیار افتاده و بی‌آلایش زندگی می‌کرد. در دوران حیات خویش بالغ بر شصت هزار تومان آن زمان اجرت قلم دریافت می‌کرد و معادل همین مبلغ از اطرافو اکناف برایش هدایای گران‌قیمت می‌رسید. به‌خصوص پادشاهان و شاهزادگان و امرا و حکام و اکابر وقت به او لطف خاصی داشتند و هرگز میرزا احمد را از انعام و احسان خود بی‌بهره نمی‌گذاشتند. با وجود این میرزا احمد به دلیل روحیه قناعت‌ورز و کرامتی که داشت، به اندکی بسنده می‌کرد و باقی‌مانده مبالغ بالای حق‌الکتابه را به فقرا می‌بخشید. معنویت و صفای باطن مرحوم نیریزی که از لوازم مهم کمال و تربیت و تذهیب در خوشنویسی به شمار می‌آید، با زیارت عتبات متبرکه جلوه دیگری به خود می‌گرفت. او در طول عمر خود توفیق یافت که به زیارت مکه مکرمه، مدینه منوره، مشهد مقدس و عتبات عالیات دیگر برود. هنگامی که در مدینه منوره به زیارت رسول خدا (صلی‌الله علیه و آله و سلم) مشغول بود، اشعار بی‌نظیری را در وصف و مدح پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله و سلم) به خط نسخ روی کاغذی بسیار صاف قلمی کرد؛ اشعاری که مطلع آن چنین بود:

کفر و ایمان را هم اندر تیرگی هم در صفا

نیست دارالملک جز رخسار و زلف مصطفی

مختصات فنی و هنری مکتب نیریزی

مرجع اصلی شیوه نسخ ایرانی استاد میرزا احمد نیریزی است که با بهره‌گیری از خطوط نسخ‌نویسان بزرگی مانند علاءالدین تبریزی که اوج خط نسخ ایرانی را تجربه کرده توانسته است جایگاه خود را در این عرصه تا کمال پختگی تثبیت کند. ویژگی مرحوم نیریزی کار زیاد بوده است و اساسا قوام قلم او ارمغان همین کار بی‌وقفه، کتابت‌های پرشمار و قرآن‌نگاری‌های فراوان است. بسیاری از بزرگان خط نسخ ازجمله زین‌العابدین اصفهانی، محمدهاشم لوءلوء اصفهانی، وقار شیرازی، وصال شیرازی، زین‌العابدین قزوینی و دیگران از مرجعیت خط میرزا احمد نیریزی در سامان دادن به هنر خوشنویسی خود بهره بسیار برده‌اند. وجود انعطاف و لطافت بالا در نسخ نیریزی باعث شده است که خشکی‌های خط نسخ به چشم نیایند. در بعضی آثار مرحوم نیریزی می‌توان عیار کامل هنری او را به نظاره نشست؛ ازجمله در قرآنی که توسط بانک ملی به چاپ رسیده است با دقت می‌توان نگاه هنری فاخر کاتب را دریافت. در این قرآن، صفحه‌آرایی، بافت کلمات، خوش‌ترکیبی و هماهنگی به اوج خود رسیده و به تبع آن اثری فاخر پدید آمده است. این خصوصیت در دعاهای کوچک و آثار کم‌حجم میرزا احمد نیریزی هم قابل مشاهده است. مرحوم نیریزی در زمینه نسخ ایرانی که به آرامی از شیوه یاقوت مستعصمی الهام گرفته، به نوعی قرینه نسخ‌نویس بزرگ جهان عرب، حافظ عثمان است. نسخ عربی یا عثمانی به رغم آنکه بسیار فاخر نگاشته می‌شود، اما لطافت شیوه نسخ ایرانی را دارا نیست. استاد نیریزی توفیق داشته که مقامات کتابت را در دانگ‌های مختلف از خفی تا قلم نزدیک به جلی بپیماید و می‌توان اذعان داشت که او در کارنامه هنری درخشان خود حدود 60 سال کتابت موفق را به ثبت رسانده است. در تحلیل نهایی باید گفت که رهاورد ارزنده تلاش‌های هنری میرزا احمد نیریزی خوشنویس نامدار تاریخ ایران، تثبیت هویت نسخ ایرانی و ساخت یک مکتب خوشنویسی منسجم در زمینه خط نسخ بود. عمده آثار خلق‌شده توسط نیریزی در کتابخا‌نه‌های کاخ گلستان و مجلس شورای اسلامی موجود است و برخی دیگر از آثار او در کشورهای مختلف دنیا ازجمله آمریکا (نیویورک)، فرانسه (پاریس)، مصر (قاهره) و ترکیه نگهداری می‌شود.