علاءالدین علی ابن بواب؛ کاتب یکی از شاهکارهای هنر اسلامی

ابوالحسن علاءالدین علی ابن بواب هلال ملقب به ابن بواب یکی از مشاهیر و هنرمندان نامدار ایرانی و شیعی‌ مذهب عصر آل‌بویه است که در قرون چهارم و پنجم هجری-عصر شکوفایی علوم و هنرهای اسلامی که صاحب‌نظران از آن به عنوان رنسانس اسلامی یاد کرده‌اند،‌ پرورش پیدا کرده است. پدر ابن بواب، هلال نام داشت و در دربار آل‌بویه و دستگاه خلافت، منصب بوابی (دربانی)‌ را عهده‌دار بود. از زمان ولادت ابن‌ بواب،‌ اخبار و اطلاعات دقیقی در دسترس نیست اما بررسی آثار و برخی قرائن باقی‌مانده نشان می‌دهد که این هنرمند خوشنویس در میانه سال‌های ۳۳۵ تا ۳۵۰ هجری قمری متولد شده است؛ یعنی دوران زمامداری عزت‌الدوله دیلمی در بغداد که حکومت‌های شیعی در اوج قدرت خود قرار داشتند. ابن بواب فعالیت‌های هنری خود را در کسوت نقاش و تزئین‌گر خانه‌ها شروع کرد و سپس به امر کتابت و تذهیب کتب گوناگون روی آورد. او دوران حیات خود را در شهرهای بغداد و شیراز پشت سر گذاشت و در دربار بهاءالدوله دیلمی پسر عضدالدوله به شغل کتابداری اشتغال یافت. زمانی که فخرالملک ابوغالب از طرف بهاءالدوله والی عراق شد، ابن بواب را هم با خود به همراه برد. بر اساس نشانه‌ها و مدارک موجود، ابن بواب هنرمندی شیعه مذهب بوده است.

این خطاط برجسته علاوه بر هنر خوشنویسی که در عصر خود شهره آفاق بود، فضائل و کمالات دیگری چون حفظ و قرائت قرآن، وعظ و خطابه، تعبیر خواب و هنر انشاء را هم به خوبی می‌دانست. شهرت ابن بواب به اندازه‌ای است که بسیاری از ادیبان و سخنوران زبان فارسی از جمله سنایی غزنوی و مولوی از او در کنار ابن مقله به عنوان نماد حُسن خط یاد کرده‌اند.

او در عرصه خوشنویسی پیرو شیوه و سبک خوشنویس مشهور پیش از خود، یعنی ابن مقله بود و در تبعیت از این خطاط سرشناس، توفیقات بسیاری کسب کرد و توانست ابداعات ابن مقله را در اصلاح و پایه‌گذاری خطوط جدید تکمیل کند. ابن بواب به دلیل توانمندی و نبوغ هنری‌اش از رهگذر هماهنگی حرکت و منحنی حروف توانست تناسب‌های بسیار چشم‌نواز و خوشایندی را در قواعد ابداعی ابن مقله که بیشتر تحت تاثیر هندسه و تناسبات ریاضی بودند، به وجود آورد. همچنین این هنرمند خوشنویس ضمن گسترش خط نسخ، برای آن اصول جدیدی را وضع کرد.

آثار هنری به جا مانده از ابن بواب

گفته می‌شود که ابن بواب، خوشنویسی بسیار پرکار و ساعی بوده است؛‌ به نحوی که در طول عمر پربار خویش توانسته ۶۴ مجلد از کلام الله مجید را به خط نسخ، قلمی کند. با وجود این،‌ آثار به جا مانده از این هنرمند خوشنویس بسیار اندک است. به طور کلی آثار خلق‌شده توسط ابن بواب را می‌توان به سه دسته مجزا طبقه‌بندی کرد؛ آثار خوشنویسی و کتابت قرآن کریم، آثار ادبی، آثار تذهیب و نقاشی. از دیگر آثار این خوشنویس برجسته می‌توان به کتاب‌هایی مانند:‌ دیوان سلامت ابن جندل، کتاب‌الحیوان جاحظ (که اکنون در کشور ترکیه نگهداری می‌شود)، مجموعه اشعاری که در موزه بریتانیا نگهداری و خط آن به ابن بواب منسوب است و نیز قرآن ارزنده و منحصر به فردی که یکی از شاهکارهای هنر اسلامی و چه بسا مهم‌ترین اثر هنری به جا مانده از ابن بواب به شمار می‌آید و در سال ۳۹۱ کتابت شده است،‌ اشاره کرد. این قرآن که هم‌اکنون در موزه چیستربیتی شهر دوبلین پایتخت جمهوری ایرلند نگهداری می‌شود، یکی از قدیمی‌ترین نسخ قرآنی موجود است که علاوه بر کتابت بسیار شکیل خود از تذهیب هنرمندانه‌ای هم برخوردار است. تنوع چشم‌نواز عناصر تزئینی اعم از نقوش اسلیمی و هندسی، رنگ‌آمیزی بدیع و حُسن استفاده از تناسبات هندسی و تقسیم‌بندی‌های دوازده و چهارده‌گانه در تذهیب این قرآن، توانست سنت نوینی را پیش‌روی هنرمندان دوره‌های آتی بگشاید.

محمد ابن اسد، محمد ابن سمسانی و نیز دختر ابن مقله از جمله استادان ابن بواب در عرصه هنر خوشنویسی به شمار می‌آیند. در حوزه ادب نیز ابوالفتح عثمان ابن جنی،‌ ابوعبدالله مرزبانی، و ابوالحسین محمد ابن سمعون واعظ جزو استادان این خوشنویس شناخته‌شده محسوب می‌شوند. از القاب ابن بواب می‌توان به علاءالدین اشاره کرد.

درباره زمان دقیق وفات ابن بواب دو تاریخ قید شده است؛ با وجود این به نظر می‌رسد که او در سال ۴۱۳ هجری قمری در عهد خلافت القادر بالله بدرود حیات گفته باشد. آرامگاه این خوشنویس نامدار ایرانی در شهر بغداد و در نزدیکی مقبره احمد ابن حنبل واقع شده است.