عمادالکتاب؛ احیاگر خط فارسی

میرزا محمدحسین سیفی قزوینی ملقب به عمادالکتاب در سال 1240 هجری شمسی در شهر قزوین، پایتخت خوشنویسی ایران متولد شد. پدرش میرزا محمد قزوینی به شغل قباله‌نویسی اشتغال داشت و محمدحسین با تشویق پدر در سن هشت سالگی از نعمت سواد برخوردار شد. او نخستین سال‌های جوانی خود را به تحصیل علوم قدیمه سپری کرد و پس از مدتی به دلیل اشتیاق شخصی به علوم جدیده نیز روی آورد و علاوه بر دانش‌های معمول آن زمان، به فراگیری زبان فرانسه و تکمیل زبان عربی نیز اهتمام ورزید. عمادالکتاب مقدمات فن خوشنویسی را در قزوین آموخت و یکی از استادانی که از محضرش بهره برد، میرزا محمدعلی خوشنویس قزوینی بود. در چهارده سالگی به عنوان شاگرد تاجری شیروانی به رشت رفت و هنگامی که پس از یک سال به زادگاه خود بازگشت، متوجه شد که از نعمت پدر محروم شده است. فقدان پدر و ازدواج مجدد و زودهنگام مادر، اندوه سختی برای او به شمار می‌آمد و آن‌گونه که خود تعبیر می‌کند، از بی‌کسی غصه‌های بسیار خورد. عماد در سن شانزده سالگی به همراه برادر کوچکترش عازم عراق شد و به مدت سه سال در شهر کاظمین سکنا گزید. در طول این مدت که با مشقت و رنج بسیار توام بود، از طریق کار کتابت روزگار گذراند. به نظر می‌رسد که کتابت یک جلد قرآن کریم، یک دوره فقه آقا سیدعلی بحرالعلوم و سایر رسائل مذهبی که جملگی به خط نسخ نوشته شده‌اند، محصول این دوره سه‌ساله باشد. پس از مدتی شخصی به نام سید محمدباقر حجت‌الاسلام او را یافته و با خود به کربلای معلی ‌برد. عمادالکتاب قریب به پنج سال از عمر خویش را در این دیار مقدس سپری کرد تا اینکه در پایان سال پنجم که مصادف با اواخر دوران ناصری و بیست و سه سالگی این هنرمند خوشنویس است، به وطن بازگشت. او پس از بازگشت به میهن در خیابان ناصریه (ناصرخسرو) تهران آموزشگاه خوشنویسی خود را با نام «دارالکتابه‌» تاسیس کرد تا از محل تعلیم خط و کتابت امرار معاش کند. عماد در دوره سلطنت مظفرالدین‌شاه در سلک کاتبان وزارت انطباعات درآمد و از سال 137 به صورت رسمی با سمت کاتب در این وزارت مشغول به کار شد. پس از مدتی به سفارش مظفرالدین شاه کتابت شاهنامه فردوسی را آغاز کرد؛ کتابتی که سه سال به طول انجامید و پس از اتمام آن، نام و آوازه‌ای درخور برای عمادالکتاب به ارمغان ‌آورد. خط خوش عماد در خلق شاهنامه توانست نظر مظفرالدین‌شاه را به خود جلب کند و این‌گونه بود که شاه به او لقب عمادالکتاب را بخشید. این دوره تاریخی با آغاز نهضت مشروطیت در ایران مصادف است. عمادالکتاب هم که شخصیتی آزاده داشت، در این دوران با مشروطه‌خواهان همراه شد و هم‌نوا با جنبش مشروطه، تلاش‌های مبارزاتی بسیاری را از خود بروز داد. این هنرمند آزادمنش در دوره محمدعلی‌شاه به دلیل همراهی با مشروطه‌خواهان، آواره کوه و بیابان شد. کمی بعد در سال ۱۳۴۴ هجری قمری به کمیته مجازات ملحق شد و کار نوشتن بیانیه‌های این کمیته را به عهده گرفت. پس از لو رفتن کمیته، عمادالکتاب هم به پنج سال حبس محکوم شد. او در طول این سال‌ها سیاه‌مشق‌های بسیاری را کتابت کرد که عمدتا حدیث نفس و زمزمه‌های این هنرمند خوشنویس با خویشتن را شامل می‌شود. عمادالکتاب اولین خوشنویس ایرانی بود که به روسیه، انگلستان و اروپا سفر کرد و در پی این سفرها توانست ره‌توشه و شیوه مناسب‌تری را برای تدوین رسم‌المشق خطوط فارسی به دست آورد.  

سیاق هنری عمادالکتاب

عمادالکتاب در زمره خوشنویسان هفت‌قلمی است که کوشید در اقلام نسخ، نستعلیق، شکسته‌نستعلیق و ثلث، هنرمندی صاحب‌قلم باشد و الحق هم موفق بود. او اگرچه توفیق شاگردی مستقیم میرزا محمدرضا کلهر را نداشت اما از آنجا که ارزش راستین کار این هنرمند بزرگ را درک کرده بود، بسیاری از نکته‌ها و ظرایف هنری شیوه خوشنویسی کلهر را مورد مطالعه و بررسی دقیق قرار داد. کار مهم عمادالکتاب این بود که دو دهه پس از درگذشت میرزا محمدرضا کلهر که خط نستعلیق با سبک و سیاق خاص او در حال فراموش شدن بود، به مشق و پژوهش در آثار این خوشنویس نامی پرداخت و از این رهگذر، شیوه میرزا محمدرضا را احیا و ارتقا بخشید. ویژگی مهم سبک مستقل عمادالکتاب، روانی و یک‌ضرب‌‌نویسی حروف و کلمات است که با الهام از قلم و تکنیک میرزای کلهر انجام شده است. او او این کار را بدون اینکه تغییری در اسکلت اصلی خط و شیوه کلهر به وجود آورده باشد، به انجام رساند. سرعت نگارش، تراش مناسب قلم و صاف نوشتن حروف و کلمات، از دیگر خصوصیات مهم خط عماد است که در زبان خوشنویسان امروز از آن به عنوان ضرباهنگ توامان دل و دست یاد می‌شود. با این توصیف، باید گفت که سبک و شیوه کلهر به میزان قابل توجهی با سبک و شیوه عمادالکتاب یکسان است. به بیان دیگر، شیوه عمادالکتاب توانست تکمیل‌کننده مکتب کلهر باشد. این هنرمند خوشنویس از رهگذر تدقیق و تامل در آثار چاپی، قطعات و الواح سیاه‌مشق به جا مانده از میرزا رضا کلهر، موفق شد راز و رمز، قواعد و شیوه هنری او را به بهترین شکل ممکن کشف کند و بدین‌ترتیب، رسالت هنری و تاریخی خود را در اشاعه سبک کلهر به شایستگی به اتمام برساند. عماد با اعمال ابتکارات خاص خود که از ذهنی خلاق و منسجم نشات گرفته بود، سبک و سیاق منحصر خود را با شیوه اصلاحی کلهر در هم آمیخت و ویژگی تقطیع را به خط نستعلیق اضافه کرد. علاوه بر این، توانست بعضی از حرکات را در چارچوب مکتب کلهر به کمال برساند. عمادالکتاب اولین هنرمند خوشنویسی است که روش نقطه‌گذاری را در آموزش خط ابداع کرد. او نه‌تنها توانست خط نستعلیق را نقطه‌گذاری کند، بلکه در ارتباط با خطوط شکسته و نسخ هم این کار را انجام داد. 

خدمات ماندگار عمادالکتاب به خوشنویسی ایران

یکی از بزرگترین و البته ماندگارترین خدمات عمادالکتاب به هنر خوشنویسی ایران، ابداع و انتشار یک دوره ۳۶ جلدی خودآموز خوشنویسی با عنوان «رسم المشق» بود که او آن را با هزینه شخصی و به منظور استفاده هنرجویان نوپای این رشته به تالیف رساند؛ بدین ترتیب، گامی به غایت موثر در احیای دوباره هنر خوشنویسی و تحکیم بنیان آموزش آن برداشت. ابتکار ماندگار عمادالکتاب در این زمینه توانست برای نخستین بار هنر خوشنویسی را به مدرسه‌ها ببرد و آموزش خط را به امری عمومی بدل سازد؛ چه اینکه تا پیش از این صرفا شاهزاده‌ها و رجال متمول دربار می‌توانستند در معرض آموزش خط قرار گیرند. عماد از این رهگذر توانست نقش بسیار موثری را در رواج دوباره این هنر پس از گسستگی آن از زنجیره مکتب استادان قدیم ایفا کند. علاوه بر این، ابتکار هوشمندانه عمادالکتاب به فراگیری و عمومی‌سازی مضاعف شیوه خوشنویسی میرزای کلهر که خود او نیز از مهم‌ترین پیروان این شیوه بود، منجر شد. عماد افزون بر خوشنویسی، به هنرهایی چون نقاشی، تذهیب، شعر و ادبیات، موسیقی و عکاسی نیز علاقه داشت و در برخی از شاخه‌های هنری از جمله نقاشی هم به طبع‌آزمایی پرداخت. این خوشنویس برجسته در ۱۳۱۲ هجری شمسی از سوی انجمن آثار ملی، مامور نوشتن کتیبه‌های آرامگاه فردوسی شاعر شهیر ایرانی در توس شد. در ادامه نیز کتیبه‌های دارالفنون، دانش‌سرای عالی، دانشگاه تهران و دانشکده معقول و منقول (دانشکده الهیات دانشگاه تهران) را به زیور طبع آراست و در همین سال موفق شد نشان درجه‌ یک فرهنگ را از وزارت معارف دریافت کند. از عمادالکتاب تعداد فراوانی قطعه در قالب سیاه‌مشق، چلیپا و سطر باقی مانده است که در این میان سهم قالب سیاه‌مشق از دیگر قالب‌ها بیشتر است.

در تحلیل نهایی، باید گفت که عمادالکتاب توانست دو نقش کلیدی را در تاریخ خوشنویسی ایران ایفا کند؛ نخستین نقش مهم او عبارت از تلاش برای انتقال سنت خط نستعلیق به فضای آموزش و پرورش و جلوگیری از حذف خط فارسی در بحبوحه تأثیرپذیری از فرهنگ مدرن غرب و در اثنای جنبش مشروطه و دوره پهلوی اول بود. اما  نقش دوم عمادالکتاب را نه برآمده از کتابت‌های متنوع، باشکوه و پرشمارش، بلکه باید به سبب سیاه‌مشق‌های متفاوت و روایتگرش دانست که او را به خوشنویسی صاحب سبک بدل ساخته است. این سیاه‌مشق‌ها که در زندان کمیته مجازات به نقطه عطف خود می‌رسند، پس از آزادی عماد از بند هم به شکلی آگاهانه ادامه می‌یابند. عمادالکتاب در ادامه مسیری که پیش‌تر توسط میرزا محمدرضا کلهر در گونه سیاه‌مشق ترسیم شده بود، وجهی ریتمیک و موسیقایی نیز به قالب سیاه‌مشق بخشید. او در سیاه‌مشق‌های خود هم از نظر بصری و هم از حیث معنای متن کتابت‌شده، شیوه روایتگری خاصی را در پیش گرفت و این خصوصیت برجسته، تفاوت محرز سبک عمادالکتاب با سیاه‌مشق‌های قاجاری است. از سوی دیگر عملکرد موثر و شایان توجه عماد‌ در احیا و ارتقای هنر خوشنویسی را باید ضامن حفظ و تداوم حیات این هنر اصیل ایرانی اسلامی دانست. او مردی بود که در سایه عشق و شور و ایستادگی و کوشش‌های بی‌وقفه خود توانست رسم‌الخط فارسی را از تندباد حوادث و نسیان‌ها مصون نگه دارد و این رسم‌الخط را به عنوان میراثی ارزنده به آیندگان پیشکش سازد.

عمادالکتاب سرانجام در 26 تیر ماه سال 1315 هجری شمسی در حالی که 75 سال سن داشت، در تهران دیده از جهان فروبست. پیکر این خوشنویس خدوم و صاحب‌سبک در امامزاده عبدالله شهرری به خاک سپرده شده است. 

آثار هنری به جا مانده از عمادالکتاب

به طور کلی آثار هنری به جا مانده از عمادالکتاب را می‌توان به سه دسته زیر تقسیم کرد:

الف) کتاب شاهنامه فردوسی که تحریر آن آغازگر شهرت عماد بود و در پی کتابتش لقب عمادالکتاب را از مظفرالدین شاه دریافت کرد.

ب) کتیبه‌های به جا مانده از عماد بر سر در مساجد و مدارس

ج) قطعات منفرد، سیاه‌مشق، نامه‌ها، فرامین و نقاشی‌های او که اوج نگارش قطعات، هنگامی بود که به جرم همکاری با کمیته مجازات به زندان افتاد.

رسم‌المشق، شاهنامه فردوسی (معروف به امیربهادری)، ترجیع‌بند هاتف اصفهانی، اوصاف الاشراف، الف النهار، سفرنامه استنلی به آفریقا، نامه دانشوران ناصری، حساب موسی خان، قرآن نفیس، کتاب محسنیه، قانون اساسی، کتیبه بیستون، کتیبه مدرسه رضائیه، کتبیه حدیث ولایت و... ازجمله آثار به جا مانده از این هنرمند شهیر به شمار می‌آیند.