رسانه‌های هنری جدید در ایران، در مسیر تکامل، تاثیرگذاری و خلاقیت

به آن دسته از جنبش‌ها و جریان‌های هنری که با زبان و بیانی جدید در حال شدن و شکل‌آزمایی هستند، رسانه‌های هنری جدید یا هنر جدید گفته می‌شود. این نوع هنر که با مختصات زمانی امروز، از دهه 1960 میلادی و در گذار از هنر مدرن به پست‌مدرن شکل گرفته، با نفی روش‌های قدیمی ارائه آثار هنری، به استفاده از رسانه‌های جدیدی مانند ویدیو، رایانه، اینترنت و دیگر فناوری‌های دیجیتال روی آورده و آنها را در روندی ذهنی و عینی با شاخه‌های هنری رایجی نظیر نقاشی، عکاسی، مجسمه‌سازی، پویانمایی و... درهم‌آمیخته است. از ویژگی‌های بنیادی رسانه‌های هنری جدید، می‌توان به گذار از چارچوب‌های سنتی هنر، نفی معنای مستقیم اثر هنری، خلق مفاهیم جدید مبتنی بر مسائل اجتماعی و سیاسی، رویارویی مستقیم هنرمند با مخاطب، چندلایه بودن اثر هنری، چندرسانه‌ای بودن آن، ترکیب مواد مواد مادی و مجازی در اثر هنری، توجه به جلوه‌های پیشامدی آفرینش هنری و گاه، مشارکت مستقیم مخاطب در خلق اثر هنری اشاره کرد. یکی از پیچیدگی‌های ذاتی و ماهوی رسانه‌های هنری جدید، ناشی از تردیدهایی است که در تعریف این هنر و توافق درباره دسته‌بندی آن در انواع هنرهای شناخته‌شده وجود دارد.

چیدمان «به یاد کیارستمی» اثر مسعود گلپریان

تاریخچه رسانه‌های هنری جدید در ایران

رسانه‌های هنری جدید در ایران از اواخر دهه‌ ۱360 شمسی شکل گرفت. خصوصیت مهم این شاخه از هنرهای تجسمی را پیش از هر چیز باید بهره‌گیری از راهبردهای هنر مفهومی و همچنین استفاده از رسانه‌ها و قالب‌های تازه دانست. اگرچه ممکن است اصطلاح هنر جدید چندان دقیق و گویا نباشد اما می‌توان از رهگذر گستره‌ معانی‌‌ای كه پوشش می‌دهد به مجموعه‌ درهم‌تنیده‌ای از شاخه‌های هنری نزدیك شد؛ از همین‌رو در نوشتار پیش‌رو این تعبیر به عنوان اصطلاحی کلی برای مجموعه گرایش‌های تجربی متفاوت در هنر مدرن و معاصر ایران مورد استفاده قرار می‌گیرد. تعبیر هنر جدید از یک سو توسط پژوهشگران و نظریه‌پردازان تاریخ هنر مانند رویین پاکباز به عنوان مرادفی برای «هنر مدرن» و «هنر معاصر» مورد استفاده قرار گرفته و دربردارنده‌ مرزبندی ویژه‌ یک ژانر مشخص نیست و سوی دیگر، برگزارکنندگان نمایشگاه‌ها در سال‌های پایانی دهه 70 شمسی، این مفهوم را به عنوان مترادفی برای هنر مفهومی به‌کار می‌بردند و نشریه‌ «نام حرفه: هنرمند»، یک شماره کامل را به «هنر جدید»، هنر مفهومی و هنرمندان هنر مفهومی در ایران اختصاص داد. بسیاری از نگارخانه‌داران و هنرمندان ایرانی نیز این اصطلاح را برای بیان هنر معاصری به کار برده‌اند که فراسوی سبک‌های کلاسیک نقاشی، طراحی، مجسمه‌سازی و تا اندازه‌ای عكاسی حرکت می‌کند. عبارت هنر جدید شامل رویکردهای جدید مفهومی است كه بیش از همه در قالب تعاملی و فراگیر چیدمان متبلور شده است؛ اگرچه هنر اجرا و همین‌طور ویدئو و سایر رسانه‌های دیجیتالی را هم شامل می‌شود.

«به یاد شهدای غواص»، اثر علی داوری

ازجمله عواملی که موجب می‌شود در وهله اول از طریق رسانه به موضوع «هنر جدید» و راهبردهای این هنر در ایران نزدیک شویم، آن است که رسانه‌های هنری و  امکانات خاص مربوط به این رسانه‌ها در تاریخ هنر مدرن و معاصر ایران، نقش مهمی را برای هنرمندان ایفا کرده‌اند. نخستین نمایشگاه با گرایش‌های جدید هنر مفهومی ذیل عنوان «هنر مفهومی: نخستین نمایشگاه هنر مفهومی ایران» سال 1355 در موزه‌ هنرهای معاصر تهران برپا شد. پس از وقوع انقلاب اسلامی و به موازت پایان جنگ تحمیلی هشت‌ساله، امکان گسترش فعالیت‌های هنری در این زمینه فراهم شد. در این راستا نباید تأثیر موزه هنرهای معاصر تهران به منزله‌ سكویی که در اختیار هنرمندان غالباً جوان قرار گرفت و تأثیر برگزاری نمایشگاه بر نسل جدید هنرمندان ایرانی را دست‌کم گرفت. نسل جدیدی از هنرمندان که به دنبال امکانات بیانی بودند که متناسب با پیچیدگی دنیای درونی و بیرونی زندگی‌شان و تجربیات انقلاب اسلامی باشد. در ادامه نمایشگاه‌های دیگری ذیل عنوان «هنر جدید» برگزار شد. در این راستا نگارخانه طراحان آزاد و نگارخانه شماره‌ ۱۳ به فضاهایی برای آزمودن و به نمایش‌گذاشتن آثار هنر جدید تبدیل شده بودند.

دیری نپایید که هنر جدید و به‌ویژه چیدمان علاوه بر نگارخانه‌های خصوصی به  نگارخانه‌های دولتی ازجمله نگارخانه مجموعه فرهنگی، هنری، پژوهشی صبای فرهنگستان هنر نیز راه یافت.

انواع رسانه‌های هنری جدید

رسانه‌های هنری جدید دربرگیرنده اقسام متنوع و گوناگونی است. هنر مفهومی (کانسپچوال‌آرت)، هنر پیشامدی (هپنینگ‌آرت)، هنر اجرا (پرفورمنس‌آرت)، هنر چیدمان (اینستالیشن‌آرت)، هنر زمینی (لندآرت)، هنر فرایندی (پروسس‌آرت)، هنر ویدیویی (ویدیوآرت)، هنر صدا (ساند‌آرت) و هنر چندرسانه‌ای (مالتی‌مدیاآرت) به ترتیب، برخی از مهم‌ترین جنبش‌های هنری معاصر به شمار می‌آیند که تشکیل‌دهنده رسانه‌های هنری جدید هستند.

در ادامه به مرور هریک از این گونه‌های مختلف هنری می‌پردازیم:

الف) هنر مفهومی

هنر مفهومی هنری است که بر جنبه‌های ذهنی و اندیشه‌ای یک اثر هنری یا عینیت‌زدایی از اثر بیش از بازنمایی عناصر عینی و فیزیکی آن تاکید می‌کند. در این هنر، ایده هنرمند، مهم‌تر از مواد مورد استفاده بوده و مشارکت ذهنی مخاطب، مهم‌تر از بازدید صرف یا نگاه خیره او به اثر هنری است. در هنر مفهومی هیچ‌گونه محدودیت بیانی وجود ندارد و هنرمند برای رساندن مفهوم یا ایده مدنظر خود می‌تواند از رسانه‌های مختلفی چون نقاشی، عکس، حجم، نوشته و ویدیو در کنار اشیای زندگی روزمره استفاده کند.

«آینه‌های نور»، اثر تعاملی مریم صفایی و محمدامین اوجی

ب) هنر پیشامدی

هنر پیشامدی، جنبشی چندرسانه‌ای است که از ترکیب نقاشی، عکس، موسیقی، شعر، تئاتر، ویدیو و دیگر عوامل و عناصر دیداری، شنیداری و حسی شکل می‌گیرد و به عنوان یک رویداد زنده به اجرا درمی‌آید. این جنبش که از سویی در تجارب تئاتری پیش از خود ریشه دارد و از سوی دیگر برآمده از پاپ‌آرت در نقاشی است، یک رویداد از پیش اندیشیده شده را به طور بداهه و از زاویه دیدهای مختلف بازگو می‌کند. در هنر پیشامدی که معمولا بر نمایش رویدادی جذاب و غیرعادی استوار است، صحنه می‌تواند هر جایی باشد و مرزی میان بیننده و اثر هنری وجود ندارد.

ج) هنر اجرا

هنر اجرا یکی از اقسام میان‌رشته‌ای هنر معاصر محسوب می‌شود که در مرز هنرهای نمایشی و هنرهای تجسمی شکل می‌گیرد. این هنر می‌تواند مبتنی بر متن یا بداهه، تصادفی یا هماهنگ‌شده، خودانگیخته یا از پیش‌ طراحی‌شده و با مشارکت فعال مخاطب یا بدون مشارکت مستقیم او باشد. همچنین ممکن است هنر اجرا بی‌واسطه یا با واسطه یک رسانه ( اعم از تلویزیون، اینترنت، دوربین مدار بسته و...) به مخاطب ارائه شود. این هنر همچنین از نظر محتوا یا رسانه، محدوده بازنمایی مشخصی ندارد و می‌تواند در هر زمان، مکان (فضا) و قالبی ظهور پیدا کند و با حضور فیزیکی اجراکننده (یا اجراکنندگان) و یا هر نوع ارتباط دوسویه با بیننده همراه باشد.

اینستالیشن «ده هزار جهان»، اثر حسین و ابوذر ونکی

د) هنر فرایندی

یکی از جنبش‌های هنری معاصر است که در آن به جای توجه به محصول نهایی یا تمام‌شده، بر روند واقعی و بداهه خلق اثر تاکید می‌شود. در این نوع هنر که پیدایش آن به دهه 1960 میلادی بازمی‌گردد، فرایندهای واقعی مانند گردآوری، دسته‌بندی، سنجش، ارتباط و الگویابی در شکل دادن به یک اثر مورد استفاده قرار می‌گیرد. در هنر فرایندی همچنین برای پیاده‌سازی یک ایده از هر نوع مواد و مصالح منعطف و ناپایداری چون موم، لاستیک خام، پشم و مواد آلی و فاسدشدنی استفاده می‌شود. گاهی هم برای نشان دادن روند شکل‌گیری، گذشت زمان یا دگردیسی اشیاء و اشکال، نمایش مستقیم فرایندهای یادشده جای خود را به ارائه سندهایی در قالب عکس و فیلم می‌دهد.

ه) هنر زمینی

هنر زمینی یا هنر خاکی یکی از شاخه‌های هنر مفهومی به شمار می‌آید که از دست بردن در چشم‌اندازهای طبیعی و به دست آوردن جلوه‌های تجسمی- محیطی به وجود می‌آید. در این نوع هنر که بر یکی شدن اثر و طبعیت (تبدیل اثر به جزئی از محیط طبیعی) تاکید دارد، با استفاده از مصالح ارگانیک مانند خاک، سنگ، چوب (شاخ و برگ درختان و گیاهان)، آب و نیز مواد فرآوری‌شده‌ای مانند بتن، آسفالت، فلز و دیگر مواد معدنی، آثاری در ابعاد و اندازه‌های بزرگ ایجاد می‌شود که اغلب، شکل کلی آنها از چشم‌انداز هوایی قابل مشاهده است. هنر زمینی و جلوه‌های مختلف آن، به دلیل قرار گرفتن در معرض رویدادهای طبیعی معمولا ماندگاری چندانی ندارند و پس از اجرا اغلب از طریق عکس و فیلم ارائه می‌شوند. به همین دلیل در این هنر، ایده و پردازش آن بر نتیجه نهایی مقدم است. ، ایده و پردازش آن بر نتیجه نهایی مقدم است.

 لندآرت «الهه‌ها و ماهی‌ها»، اثر احمد نادعلیان

و) هنر ویدیویی

یکی از انواع پرکاربرد رسانه‌های هنری جدید است که بر مبنای تصاویر متحرک شکل می‌گیرد و مجموعه‌ای از داده‌های صوتی و تصویری را شامل می‌شود. این نوع هنر که در ابراز، اشتراکات زیادی با تلویزیون و سینمای تجربی دارد، در روش و کاربرد از آنها متمایز شده و در رده هنرهای مفهومی و تجسمی تعریف می‌شود. در هنر ویدیویی همچون دیگر گونه‌های هنر مفهومی، ایده بر اجرا غلبه می‌کند و در این راه، محتوای اثر و شکل استفاده از آن تنها در خدمت بازنمایی ایده مورد نظر قرار می‌گیرد. محیط و چگونگی ارائه اثر ویدیویی و واکنش بیننده نیز از دیگر وجوه بنیادی ویدیوآرت به شمار می‌آید. هنر ویدیویی به قواعد سینمایی مانند طرح، روایت، گفت‌وگو و تک‌گویی پایبند نیست و اگر در جایی به گونه‌ای ضمنی از آنها استفاده می‌کند، برای بازی با مفاهیم ذهنی‌ای چون زمان و القای نوعی ذهنیت برخاسته از تنوع و تکرار یک مضمون غیرداستانی است. یکی از اشکال امروزی هنر ویدیویی که از ترکیب فناوری‌های ویدیویی با هنر چیدمان به دست می‌آید، «ویدیو اینستالیشن» نام دارد. در این روش از محیط برای تاثیرگذاری بر بیننده و مشارکت فعال او در شکل‌گیری اثر استفاده می‌شود. ویدیو اینستالیشن با استفاده از محیط و ضبط زنده ویدیویی، فضایی را به وجود می‌آورد که به حضور بیننده در فیلم و توالی رخدادهای آن می‌انجامد.

ویدیو اینستالیشن «شهر فرنگ»، اثر امیر راد

ز) هنر چیدمان

چیدمان یکی از اقسام مفهومی و پرکاربرد هنر معاصر است که با طراحی و کارگذاری اشیای سه‌بعدی در محیط‌های باز یا بسته، می‌کوشد تا ادراک بیننده را از فضا دگرگون کند. این نوع از هنر برخلاف مجسمه‌ برای شکل دادن به فضا خود را مقید به فرم نمی‌کند، بلکه از روش‌ها و رسانه‌های مختلف جهت تاثیرگذاری بر محیط، بهره می‌برد. هنر چیدمان با آنکه از هنرهای تجسمی برخاسته است، به فضای نمایشگاهی (نگارخانه‌ها و موزه‌ها) محدود نمی‌شود و در دیگر فضاهای عمومی یا خصوصی نیز به نمایش درمی‌آید. در برخی موارد نیز این هنر برای اجرا در محیط‌های خاص، طراحی و برنامه‌ریزی می‌شود که در این صورت، شکل و ایده اثر در گرو مکانی است که برای آن طراحی شده است. نکته کلیدی در هنر چیدمان، تعامل مخاطب با اثر است. این تعامل اغلب تا جایی پیش می‌رود که تماشاگر به بخشی از اثر (فضا) تبدیل می‌شود و در شکل دادن به آن سهمی پیدا می‌کند. در هنر چیدمان، بسته به ایده، اجرا و محیط از مواد و مصالح گوناگونی مانند وسایل روزمره، حضور انسان، نور، صدا، موسیقی، ویدیو، عکس، رایانه و اینترنت استفاده می‌شود.

چیدمان «صلح» اثر محمد تقی‌پور

ح) هنر صدا

یکی از هنرهای میان‌رشته‌ای معاصر است که علاوه بر جنبه شنیداری، به ویژگی‌های دیداری، تصویری و تجسمی صوت نیز توجه می‌کند. این نوع هنر در ماده خام  اولیه خود با موسیقی مشترک است، اما از آن فراتر می‌رود و به جای تکیه بر کیفیت موسیقیایی، به فرایند خلق اثر پرداخته و بر فضا، زمینه و شرایط زمانی و مکانی تولید اثر (صوت) تاکید می‌کند. در هنر صدا عنصر زمان معلق و به هم فشرده است و در بستر فرایند مورد نظر هنرمند شکل می‌گیرد. بنابراین برخلاف آثار موسیقی، عاری از ویژگی‌های روایتی، خطی و مبتنی بر نت است. از سوی دیگر این هنر برخلاف آثار موسیقیایی آهنگسازمحور، به شدت مخاطب‌محور است و در آن، مخاطب بر حسب میزان علاقه خود با اثر روبه‌رو می‌شود؛ بنابراین، نشنیدن بخشی از اثر در درک کلی او تاثیری نمی‌گذارد. این هنر مکان‌مند که اغلب در نگارخانه‌ها، موزه‌ها و فضاهای عمومی خاص اجرا می‌شود، پیوند ویژه‌ای با فناوری‌های سنتی و نوین تولید صوت دارد و بیشتر در قالب چیدمان صوتی (ساند اینستالیشن) ارائه می‌شود.

ط) هنر چندرسانه‌ای

هنر چندرسانه‌ای گرایشی فراگیر در هنرهای تجسمی معاصر است که از ترکیب رسانه‌های گوناگون برای برقراری ارتباط با مخاطب استفاده می‌کند. این نوع از هنر بیش از هر چیز بر تلفیق رسانه‌های مختلف در محیط دیجیتالی و الکترونیک تمرکز دارد. در هنر چندرسانه‌ای، معمولا هنرهای دیداری (نقاشی، طراحی، عکاسی، مجسمه‌سازی و...) با هنرهای شنیداری (انواع موسیقی به‌ویژه موسیقی‌های الکترونیک)، تصاویر متحرک (ویدیو، انیمیشن و...) و دیگر مصالح ادغام شده و اغلب به عنوان یک مفهوم در محیط نگارخانه یا موزه هنری ارائه می‌شود. مشارکت فعال مخاطب در شکل‌گیری اثر همراه با درگیری سایر حواس او اعم از بویایی، شنوایی و لامسه، از دیگر اهدافی است که هنر چندرسانه‌ای دنبال می‌کند.

«چالش با زمان و مکان»، اثر مرضیه سرسریان