سفال و سرامیک ایرانی؛ پیوند موزون هنر و صنعت

سرامیک از واژه یونانی Keramos گرفته شده که خود ریشه سانسکریت داشته و به معنای خاک رس پخته شده است. علم سرامیک در یک تعریف کلی عبارت است از: «علم شناخت، ساخت و کاربرد اشیای جامدی که اجزای اصلی آنها را مواد معدنی غیرفلزی تشکیل می‌دهد.» بنابراین می‌توان گفت که سرامیک‌ها اشیاء جامدی هستند که اجزای اصلی آنها مواد معدنی غیرفلزی است. این مواد ابتدا شکل‌ گرفته و سپس در اثر حرارت، سخت می‌شوند. سرامیک‌ها انواع بسیاری دارند که ازجمله آنها می‌توان به سفال، چینی، پیرکس، شیشه معمولی و... اشاره کرد. ازآنجا که معنای واژه‌های سفال و سرامیک نزد مردم مشخص نیست، این دو گاهی به جای یکدیگر استفاده می‌شوند. در تعریف سفال، می‌توان گفت که سفال از ابتدایی‌ترین و قدیمی‌ترین فراورده‌های سرامیکی است که بدنه‌ای دارای منفذ و رنگی دارد.

سفال سرخ‌گون با آمیزه شنی، هزار اول قبل از میلاد، پیداشده در اردبیل

تاریخچه هنر سفالگری در ایران

زمان دقیق ساخت ظروف سفالی در ایران مشخص نیست و آنچه که امروزه از تاریخ هنر سفالگری می‌دانیم، حاصل مطالعه نمونه‌هایی است که از حفاری‌های باستان‌شناسان به دست آمده است. نمونه‌هایی که از منطقه تپه گنج‌دره واقع در غرب کرمانشاه و غار کمربند در نزدیکی بهشهر استان مازندران کشف شده است، نشان می‌دهد که قدیمی‌ترین آثار سفالی ایران به دوره «نوسنگی» در هزاره هشتم قبل از میلاد تعلق دارد. سفالینه‌های این دوره ظروف ناهمواری هستند که به خوبی پخته نشده و به دلیل دودخوردگی به رنگ سیاه درآمده‌اند. این ظروف برای نگهداری مایعات مناسب نبوده و احتمالا از آنها برای نگهداری دانه‌های خوراکی و سبزیجات استفاده می‌شده است. از آنجاکه این گروه از سفالینه‌ها علاوه بر غارهای مسکونی در دشت نیز پیدا شده، نشانه مهمی برای ارتباط دو دوره غارنشینی و شهرنشینی در ایران به شمار می‌آید. محققان احتمال می‌دهند که زنان در این دوره وظایف خاصی را برعهده داشتند و علاوه بر نگهبانی آتش، مخترع و سازنده ظروف سفالین هم بوده‌اند. همچنین گروهی بر این عقیده هستند که فکر اختراع سفال با مشاهده سخت شدن خاک اطراف اجاق پدید آمد و بعضی دیگر بر این باورند که انسان‌های اولیه برای نگهداری مواد، درون سبد را گل رس مالیده و در آفتاب خشک می‌کردند. احتمالا با سوخته شدن سبد در کنار اجاق، جسمی سخت برجای مانده و این آغازی برای ساخت ظروف سفالی بوده است.

اولین ساکنان فلات ایران در هزاره پنجم قبل از میلاد، علاوه بر آنکه در شکار و کشاورزی موفق بودند، ظروف سفال دست‌ساز به رنگ سیاه و قرمز را برای ذخیره آذوقه می‌ساختند. در این زمان نخستین پیشرفت در سفالگری رخ داد و آن پیدایش سفال منقوش بود. این ظروف، کاسه‌هایی ناهموار و بی‌دوام با پایه‌ای به شکل تخم ‌مرغ بود و روی آنها خطوط افقی و عمودی متقاطع رسم شده بود. مهم‌ترین تحول در هنر سفالگری، اختراع چرخ سفالگری است که محققان تاریخ ابداع آن را تقریبا مقارن با هزاره چهارم پیش از میلاد عنوان می‌کنند. در مورد مکان اولیه این اختراع، همچنان جای شک و تردید باقی است اما بسیاری از پژوهشگران، ساکنان فلات مرکزی ایران را اولین مخترعان چرخ سفالگری در جهان می‌دانند. تا پیش از این تاریخ برای پخت ظروف از کوره‌های ابتدایی استفاده می‌شد.

یک ظرف سفالی متعلق به هزاره چهارم قبل از میلاد

سفالگری معاصر ایران

پس از پیروزی انقلاب اسلامی و با اجرای برنامه‌های ممنوعیت ورود کالاهای خارجی، مراکز سفالگری سنتی و همچنین کارخانه‌های صنعتی تولید کاشی فعال‌تر شده و امروزه بسیاری از تولیدات انها به برخی از کشورهای همسایه و همجوار صادر می‌شود. اکنون با وجود کارخانه‌های بزرگ تولید محصولات سرامیکی در سراسر دنیا هنوز سفالینه‌های دست‌ساز مورد توجه قرار دارند؛ زیرا در این سفالینه‌ها احساسات هنرمند تجلی یافته و هریک دارای ارزش‌های فرهنگی منطقه خویش است. در ایران، هنرمندان سفالگر با حفظ اصالت‌های فرهنگی به خلق سفالینه‌های هنری می‌پردازند و هرساله نمایشگاه‌های متعددی از آثار هنری آنها برگزار می‌شود. در اغلب شهرهای ایران کارگاه‌های سفالگری سنتی با سابقه‌ای طولانی در این رشته مشغول کارند. این کارگاه‌ها به‌واسطه تفاوت‌هایی که در نوع مواد اولیه بدنه و لعاب، روش ساخت، شکل و تزئین محصولات دارند، از یکدیگر متمایز می‌شوند. با وجود این، اغلب آنها از خاک رس قرمز و یا از خاک سفیدی که مخلوط پودر سیلیس، کائولن، خرده‌شیشه و بنتونیت است، استفاده می‌کنند. کارگاه‌های سفالگری سنتی معمولا از فرمول و ترکیب مواد اولیه کاملا علمی و ثابتی استفاده نمی‌کنند اما بعضی از هنرمندان سفالگر با تهیه خمیر گل بدنه و لعاب محصولات خود از کارخانه‌های صنعتی تولید مواد سرامیکی، آثار مرغوب‌تری را خلق می‌کنند. با استفاده از مواد اولیه متفاوت در ساخت ظروف سفالی، این محصولات دارای رنگ‌های متفاوتی می‌شوند که گاهی با توجه به ذوق و سلیقه سفالگر یا متقاضیان، روی آنها را با لعاب پوشانده و گاه نیز بدون لعاب عرضه می‌شوند. در کارگاه‌های سفالگری سنتی محصولات بی‌لعاب یا بیسکویت‌شده (بدنه سفالی بدون لعاب) یک بار و محصولات لعاب‌دار دو بار پخته می‌شوند.

مهم‌ترین مراکز سفالگری معاصر ایران

الف) لالجین همدان

این منطقه مهم‌ترین مرکز سفالگری ایران است و کارگاه‌های سفالگری بسیاری در آن به تولید محصولات سرامیکی اشتغال دارند. یکی از دلایل رونق و رواج سفالگری در لالجین، وجود معادن مرغوب و قابل دسترس خاک رس و سیلیس است. خاک رس این منطقه به قدری برای سفالگری مناسب است که متقاضیان بسیاری در سراسر ایران دارد. محصولات لالجین عمدتا بدون نقش است و با لعاب شفاف رنگی مانند آبی فیروزه‌ای، سبز و قهوه‌ای پوشانده می‌شوند.

پرنده سفالی فیروزه‌ای، محصول سفال لالجین

ب) میبد یزد

در این منطقه هم کارگاه‌های سفالگری متعددی در کنار هم به تولید انواع محصولات سرامیکی می‌پردازند. مواد اولیه مورد استفاده در این میبد یزد معمولا از خاک رس منطقه تامین می‌شود اما بعضی کارگا‌ه‌ها از مواد سرامیکی آماده‌شده در کارخانه‌های صنعتی نیز استفاده می‌کنند که رنگ بدنه محصولات آن سفید است. ازجمله ویژگی‌های بارز سفالینه‌های میبد، نقوش خورشیدخانم، پرندگان، ماهی‌ها و نقوش شطرنجی است.

کاسه طرح خورشید خانم، محصول کارگاهی در میبد یزد

ج) شهرضای اصفهان

در این منطقه، ظروف با دو نوع خاک ساخته می‌شوند؛ یکی خاک رس و دیگری خاک سفید. خاک رس متعلق به معائن روباز واقع در اطراف شهرضاست و خاک سفید از نقاط دیگر خریداری می‌شود. تزئینات بدنه در کارگاه‌ها یکسان نیست؛ گاهی بدنه‌های سفید با نقوش سیاه گل و بوته، ماهی و پرنده در زیر لعاب شفاف آبی-سبز یا لعاب شفاف بی‌رنگ تزئین می‌شود و گاهی هم روی بدنه با لایه‌ای از رنگ‌های سیاه یا قهوه‌ای پوشیده شده و نقوش از روی بدنه کنده می‌شوند؛ اما به طور کلی تمام روش‌های تزئین بدنه خام در این منطقه رایج است.

دیوارکوب سفالی میناکاری شده، محصول کارگاهی در شهرضا

د) مند گناباد

محصولات سرامیکی این منطقه از نظر نوع مواد اولیه، شکل ظروف و تزئینات آن بسیار به سفال میبد یزد شباهت دارد که حاکی از مهاجرت سفالگران یزدی به این منطقه است. ماده اولیه بدنه‌های سفید، سنگ چخماق یا سنگ سفید، گل سرشوی و خاک بدنه‌های رسی از رسوبات رودخانه‌ای است که به آن ماسه بادی افزوده شده. روش تزئین آن نیز کاملا شبیه سفال میبد است؛ بدین‌صورت که با اکسیدهای رنگی روی بدنه را نقاشی کرده و سپس با لعاب شفاف بی‌رنگ  پوشیده می‌شود.

بشقاب سفالی، محصول کارگاهی در مند گناباد

 

ه) کلپورگان سراوان بلوچستان

سفالگری در کلپورگان با روش‌های بسیار ابتدایی انجام می‌شود؛ زیرا شکل‌دهی سفالینه‌های آن با نوعی چرخ ابتدایی که به چرخ‌های سفالگری اولیه شباهت دارد، صورت می‌پذیرد. خاک رس این منطقه سفید است اما پس از پخت، قرمز می‌شود. بیشتر سفالگران این منطقه را بانوان تشکیل می‌دهند و مردان بیشتر عهده‌دار امور جنبی مانند استخراج خاک از معادن و آماده‌سازی خمیر سفالگری هستند. تزئینات سفالینه‌های این منطقه شامل نقوش هندسی و انتزاعی بسیار ساده است.

مجموعه فنجان و قوری سفالی، محصول کارگاهی در کلپورگان

و) زنوز تبریز

محصولات سرامیکی زنوز ساخته‌شده از خاک سفیدی است که از معدن منطقه استخراج می‌شود. بدنه‌ای که از این خاک ساخته می‌شود، بسیار سفید است و گاهی با نقوش گیاهی بسیار ساده که با مهر پلاستیکی و یا قلم‌مو روی ظروف می‌کشند، تزئین می‌شود. همچنین روی نقاشی‌ها نیز با لعاب شفاف بی‌رنگ پوشیده می‌شود.

ظرف سفالی تزئینی، محصول کارگاهی در زنوز

 

ز) نطنز

در نطنز تعداد کمی از کارگاه‌های سفالگری به این فعالیت اشتغال دارند اما در گذشته کارگاه‌های بسیاری در این منطقه دایر بوده‌اند و ظروف را غالبا با استفاده از چرخ سفالگری می‌ساختند. با وجود این، امروزه در این شهر غالبا از قالب برای شکل دادن به ظروف استفاده می‌شود و روی بدنه‌ها، تزئینات دقیق و ظریفی با استفاده از نقوش هندسی شکسته و گردان به صورت کنده‌کاری اجرا می‌شود.

لیوان سرامیکی نقاشی‌شده، محصول کارگاهی در نطنز

ح) قم

در کارگاه‌های سفالگری قم، محصولات سرامیکی متنوعی تولید و به صورت بدون لعاب و لعابدار عرضه می‌شود. تزئینات این محصولات، بسیار ساده است و نقوش مشخصی ندارد. لعاب رنگی مورد استفاده غالبا به رنگ‌های سبز، آبی، قهوه‌ای و لاجوردی است که به صورت یک‌دست، سطح بدنه‌ها را می‌پوشاند.

دیس، بشقاب و کاسه سرامیکی نقاشی‌شده، محصول کارگاهی در قم

ط) سیاهکل گیلان

سفالگران این منطقه سفالینه‌های خود را از خاک رس قرمز موجود در منطقه می‌سازند. تزئین بدنه‌ها با استفاده از روش مشبک صورت می‌پذیرد و نقوش از سطح بدنه نیمه‌خشک بریده می‌شوند. این ظروف غالبا بدون لعاب عرضه می‌شوند و رنگ بدنه آنها هم قرمز است. بیشتر سفالگران این منطقه را هم زنان تشکیل می‌دهند.

بشقاب سرامیکی نقاشی‌شده، محصول کارگاهی در سیاهکل