جاجیم‌، هنری برای بافت محصولاتی خوش‌رنگ و پرکاربرد

انسان از گذشته‌های دور، با اهلی کردن حیوانات و آشنایی با فنون کشاورزی به ارزش پشم و پنبه پی برد و آن‌ها را ماده‌ای خام برای نساجی قرار داد. بدین ترتیب در طول حیات بشری، طیف وسیعی از محصولات با استفاده از این مواد تولید شد. هر چند امروزه علم نساجی بسیار گسترده‌تر از گذشته است و منحصر به فراوری پشم و پنبه نیست، ولی هنوز هم روش‌های سنتی تولید محصولات از پنبه و پشم خام، در نقاط مختلف جهان رواج دارد. بسیاری از این محصولات، نه تنها شیوه ساخت، بلکه نقوش و کاربردهای سنتی خود را نیز حفظ کرده‌اند، به طوری که می‌توان آن‌ها را عناصر ارزشمند فرهنگی و تاریخی هر قوم به شمار آورد.

در ایران، جاجیم یکی از پر کاربردترین محصولات نساجی محسوب می‌شود که کاربردهای بسیاری وسیعی دارد. این محصول، در فرهنگ‌ها و قومیت‌های مختلف گسترده شده و هنوز هم به صورت وسیع تولید و استفاده می‌شود. گیلان، مازندران، آذربایجان شرقی، اردبیل، کرمانشاه، کردستان، ایلام، چهارمحال و بختیاری، خوزستان، همدان، لرستان و فارس، از جمله استان‌های ایران هستند که جاجیم در آن‌ها به وفور مورد استفاده است. خصوصا در میان عشایر و روستاییان، جاجیم‌بافی هنوز هم به عنوان یک هنر و پیشه، به حیات خود ادامه می‌دهد.

جاجیم چیست؟

از نظر تاریخی جاجیم قدمتی باستانی دارد. در برخی شواهد باستان‌شناسی، تولید و استفاده از جاجیم در میان ملل جهان ثبت شده است. از آن جمله، شواهدی از دستبافته‌های جاجیمی در میان قوم نازکا در کشور پرو در سده‌های سوم تا هشتم میلادی است. در ایران نیز پیشینه جاجیم‌بافی بسیار زیاد است. در نگاره‌ای که از قرن هشتم هجری قمری (قرن پانزدهم میلادی) به جا مانده‌ است، نقش‌ نوارهایی مورب از یک روانداز به چشم می‌خورد که به احتمال زیاد مربوط به یک جاجیم است.

جاجیم یک زیرانداز دو رویه است که از نخ‌های رنگین و ظریف پشمی یا پنبه‌ای و در مواقعی ابریشمی تولید می‌شود؛ گاهی نیز چند ماده اولیه برای تولید این محصول مورد استفاده قرار می‌گیرد. به خاطر آن که جاجیم پرز ندارد، می‌توان هر دو روی آن را استفاده کرد. همین موضوع یکی از دلایل محبوبیت جاجیم، خصوصا در بین کوچ‌نشینان است.

جاجیم از نظر بافت، به گلیم شباهت زیادی دارد، با این تفاوت که جاجیم را معمولا با دستگاه‌هایی با عرض کم تولید می‌کنند و در نهایت تکه‌های مختلف آن را به هم می‌دوزند. جاجیم استفاده‌های وسیعی دارد و به عنوان زیرانداز، بالاپوش و حتی وسیله‌ای برای بسته‌بندی و جابجایی رختخواب و وسایل مورد استفاده قرار می‌گیرد. جاجیم‌ها به صورت راه‌راه و با رنگ‌هایی شاد و گرم بافته می‌شوند. در این میان در منطقه اورامان استان کردستان، جاجیم‌هایی با نقوش متنوع بافته می‌شود که در میان جاجیم‌های دیگر کم‌نظیر است.

انواع جاجیم

در مناطق مختلف و متناسب با شیوه زندگی و نیازهای مردم، روش‌های مختلفی برای تولید جاجیم به کار گرفته شده است. بدین ترتیب جاجیم‌های متفاوتی به وجود آمده است که از نظر شکل و کاربرد، تفاوت‌هایی جزئی با یکدیگر دارند.

ساچیم‌بافی یا ساچین‌بافی

در استان مازندران و در چند روستای کلاردشت، از جمله حسن‌کیف، شکرکوه و کوه‌پر، جاجیمی بافته می‌شود که آن را «ساچیم» یا «ساچین» می‌نامند. این نوع جاجیم طرح و نقشی شبیه دیگر جاجیم‌ها دارد ولی به طور سنتی، خودنمایی رنگ‌های قرمز، آبی، زرد و سبز در آن بیشتر است. بر اساس عقاید مردم محلی، ساچیم روشنی‌بخش زندگی زوج‌های جوان است، از این رو همواره در هدایایی که به نوعروسان اهدا می‌کردند، ساچیمی هم به چشم می‌خورد.

پوپشمین

این نوع بافته، ظریف‌تر از انواع جاجیم‌هاست و از پشم مرغوب تولید می‌شود. مرکز اصلی تولید پوپشمین، شهرستان‌های مهاباد و بوکان در آذربایجان غربی است و از آن، معمولا به عنوان روانداز استفاده می‌شود.

نشان‌های ملی در جاجیم‌بافی

در سال 2022 میلادی (1401 خورشیدی) شهر آلاشت در استان مازندران، به عنوان شهر ملی جاجیم نامگذاری شد. جاجیم آلاشت با استفاده از مواد اولیه طبیعی تولید می‌شود و کارگاه‌هایی در منازل اهالی شهر، برای بافت آن برپاست. استفاده از رنگ‌های طبیعی و گیاهی، دیگر ویژگی جاجیمی است که در آلاشت تولید می‌شود. همچون دیگر جاجیم‌بافان، آلاشتی‌ها نیز نقوشی ذهنی را در بافته‌های خود به کار می‌گیرند، نقوشی که گاه اشکال هندسی همچون مستطیل و لوزی را نیز در بر می‌گیرد. مردم آلاشت دستگاه بافندگی جاجیم را «کرچال» می‌نامند. دستگاه‌های مورد استفاده آنان مشابه دستگاه‌هایی است که در دیگر نقاط ایران به کار گرفته می‌شود.

به خاطر گستردگی هنر جاجیم‌بافی در ایران، چندین منطقه برای ثبت ملی آن اقدام کرده‌اند که در این میان، جاجیم استان کهگیلویه و بویراحمد در سال 2012 میلادی (1391 خورشیدی) در فهرست آثار فرهنگی ناملموس ایران به ثبت رسیده است. همچنین شهر خلخال در استان اردبیل، برای ثبت جاجیم خود در فهرست میراث ناملموس ایران و نامگذاری به عنوان شهر ملی جاجیم، داوطلب شده است.