زیبایی شگفت‌انگیز مهارت‌های قالیبافی کاشان

مهارت‌های قالیبافی کاشان که در سال 2010 به عنوان میراث ناملموس جهانی در فهرست یونسکو به ثبت رسیده، یکی از ظریف‌ترین هنر‌های ایرانی به شمار می‌رود.

کاشان از گذشته‌های دور مرکز تولید ابریشم بوده و کلیاب‌کشی (حل رزین ابریشم) در آن رواج داشته است. علاوه بر این ابریشم‌بافی و بافت قالی‌های ابریشمی نیز در این منطقه گسترش پیدا کرده، تا جایی که قالی کاشان شهرتی جهانی دارد. رنگ‌رزی این قالی‌ها با استفاده از رنگ‌های طبیعی و خاص در کنار طراحی بی‌نظیر قالی‌ها در اندازه‌های مختلف، این محصولات را منحصر به فرد کرده است.

پیشینه مهارت‌های قالیبافی کاشان

کاشان تاریخ کهنی دارد. تپه‌های سیلک که در دل شهر امروزی کاشان واقع شده، به تمدنی تعلق دارد که هم‌عصر حمورابی (سلطنت از 1792 تا 1750 پیش از میلاد) بوده است. مردمی که در سیلک زندگی می‌کردند به عنوان «کاسو» یا «کاشو» شناخته می‌‌شدند. همین عنوان موجب شد شهر محل سکونت آنان به تدریج با نام «کاسیان» یا «کاشان» شناخته شود. گفته می‌شود ریشه قالیبافی کاشان به این دوره تاریخی باز می‌گردد.

قالیبافی کاشان در متون تاریخی

هنر قالیبافی با مهارت‌های تولید پارچه، تافته، مخمل و تولید پارچه اطلس که با عنوان «پارچه‌های هرمزی» هم شناخته می‌شود، مرتبط است. جهانگردانی که در دوره‌های مختلف تاریخی به کاشان رفته‌اند، آن را مرکز تولید پارچه و لباس‌های قیمتی معرفی کرده‌اند. ژان شاردن و آنتونی شرلی، به مهارت پارچه‌بافی کاشانی‌ها اشاره کرده و گفته‌اند اهالی این شهر با پارچه‌های ابریشمی ساده، پارچه‌های ابریشمی دمشقی یا ابریشم مخلوط با طلا و نقره لباس‌هایی می‌دوزند.

منابع مربوط به قرون هفدهم و هجدهم میلادی نشان می‌دهد مهارت‌های قالیبافی کاشان مخصوص بافت قالی‌های سلطنتی بوده و چندین تخته قالی به دستور شاه عباس بافته شده است.

در دوره قاجار حاج باب قربان‌علی عدالت یکی از بزرگ‌ترین تاجران و تولیدکنندگان فرش کاشان بوده است. در حال حاضر خانه او با نام «قالی خانه» محلی برای نمایش 28 تخته فرش کاشان است که در دوره‌های صفویه و قاجاریه بافته شده‌اند.

قالی کاشان در موزه‌های جهان

امروزه یک تخته قالی کاشان که به عنوان قدیمی‌ترین قالی به جا مانده از این شهر به شمار می‌رود و به قرن هفدهم میلادی تعلق دارد، در موزه قالی ایران نگهداری می‌شود.

در موزه متروپولیتن نیویورک، نمونه‌قالی‌هایی با طرح شکارگاه وجود دارد که اطلاع دقیقی از محل بافت آن وجود ندارد. با این حال برخی پژوهشگران معتقدند برخی قالی‌های لهستانی قدیمی در منطقه کاشان بافته شده است.

قالی مشهور آرامگاه شیخ صفی یکی از نمونه‌های مهم و ارزنده قالی‌های کاشان است، البته این قالی به «قالی اردبیل» معروف است و در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری می‌شود. قالی شاه‌عباسی که با گل‌های درشت خود مشهور شده، محصولی از این دوره است.

مهارت‌های قالیبافی کاشان

تار و پودهای قالی کاشان با استفاده از پنبه ایجاد می‌شود. ابریشم برای بافت قالی‌های بسیار ظریف مورد استفاده قرار می‌گیرد. در منطقه کاشان نخی به نام «شهری» و تارهایی پنبه‌ای به نام «اصفهانی» به عنوان پود زیرین استفاده می‌شود که از پودهای رویی ضخیم‌تر است.

یک قالیباف کاشانی در حال بافت قالی روی دار قالی مخصوص

در قالی‌های امروزی کاشان، از پشم گوسفند استفاده می‌شود که ممکن است از کشورهایی مانند استرالیا وارد شده باشد. نخ‌های پشمی خراسان، کرمانشاه، آذربایجان و تهران، دیگر مواد اولیه‌ای است که برای بافت قالی کاشان کاربرد دارد.

برای بافت قالی کاشان، از نقشه‌هایی مدرج استفاده می‌شود که هر خانه آن، بیانگر یک گره است. این نقشه طرح‌هایی از شاخه‌ها، گل‌ها، برگ‌ها، شکارگاه‌ها و صحنه‌های نبرد در خود دارد و ممکن است روایتگر یک رویداد تاریخی یا اسطوره‌ای باشد. مهارت قالیبافی کاشان با زدن گره‌هایی نامتقارن صورت می‌گیرد، گره‌هایی که پیچ و تابی مجزا دارند و در پشت قالی، به شکلی مساوی نمایان می‌شوند.

ویژگی‌های قالی کاشان

مهارت‌های قالیبافی کاشان به دو دسته عشایری و شهری تقسیم می‌‌شود و قالی‌های عشایری بیشتر در میمه و جوشقان بافته می‌شود. ویژگی‌های کلی قالی کاشان به این شرح است:

• رج پایینی، ۳۰ تا ۴۵ گره روی خطی ۷ سانتی‌متری دارد،

• زمینه فرش قرمز تیره است و حاشیه سرمه‌ای دارد،

• در طرح فرش ترنج‌های لوزی شکل مورد استفاده قرار می‌گیرد که به بیضی متمایل هستند،

• طرح‌های اسلیمی در گوشه‌ها، ترنج و حاشیه‌های قالی به کار می‌رود.

هنر قالیبافی در سراسر ایران وجود دارد و در هر منطقه، متناسب با جغرافیا و فرهنگ آن، ویژگی‌هایی متفاوت پیدا کرده است. ارتفاع خاب، بافت ریز و با ظرافت در کنار زمینه‌های لاکی و سرمه‌ای، از جمله تفاوت‌های قالیبافی کاشان با قالی‌های بافته‌شده در دیگر نقاط ایران است.

معمولا رنگ‌رزی نخ‌های مورد استفاده در فرش کاشان در همان منطقه صورت می‌گیرد. رنگ‌رزی کاشان هم مانند قالیبافی کاشان، پیشینه‌ای طولانی دارد و در آن از رنگ‌های طبیعی، سنتی و گیاهان بومی استفاده می‌شود. ریشه روناس، پوست انار، گردو و برگ انگور، از جمله منابعی است که رنگ‌های مورد استفاده در رنگ‌رزی از آن استخراج می‌شود.

رنگ‌رزی هم مانند قالیبافی، در کاشان مهارت‌های ویژه‌ای پیدا کرده و جزء سنت‌های ناملموس آن به شمار می‌رود

در صورتی که به کاشان مسافرت کنید، می‌توانید با بازدید از بازار قدیمی این شهر، حجره‌های فرش‌فروشانی را که قالی‌های دستباف کاشان را در معرض فروش گذاشته‌اند، مشاهده کنید.