سفالگری میبد، خلق آثار هنری از خاک بی‌جان

یکی از هنرهای دستی که در میبد یزد گسترش پیدا کرده، سفالگری است. سفالگری میبد هنری کهن است که در طول زمان حیات خود تکامل پیدا کرده و امروز، محصولات بسیار زیبایی تولید می‌کند.

تاریخچه سفالگری میبد

قدمت هنر سفالگری میبد به بیش از هزار سال می‌رسد. در نارین قلعه که با حدود چهار هزار سال پیشینه، به عنوان قدیمی‌ترین ارگ حکومتی جهان شناخته می‌شود، قطعاتی از خرده‌سفال‌های رنگی مشاهده شده است.

در گذشته در نقاط مختلف میبد، کارگاه‌های سفالگری وجود داشته است. این کارگاه‌ها تا «بشنیغان»، محله مرکزی میبد امتداد داشت و تا 40 سال پیش، کوره‌های سفال‌پزی داخل محدوده شهری فعالیت می‌کردند. از آن زمان کارگاه‌ها و کوره‌ها به «کرخانه»، محلی در خارج از شهر منتقل شده است.

ظروف سفالی ساخته شده در میبد

کارگاه‌های سفالگری میبد

کارگاه‌های سفالگری میبد از 100 تا هزار متر مربع وسعت دارند. در آن‌ها از خاک رسی که به وفور در منطقه در دسترس است، استفاده می‌شود.

قلک‌های سفالی حاصل هنر سفالگران میبد

در گذشته هر کدام از اساتید سفالگری، روی محصول تولیدی خود علامتی مخصوص قرار می‌دادند و آن را به نوعی امضا می‌کردند. این کار علاوه بر نشان دادن اصالت محصول، نوعی ضمانت هم محسوب می‌شد و اگر مشتری در آن ایرادی مشاهده می‌کرد می‌توانست آن را تعویض کند.

انواع سفال‌های میبد

سفالگری میبد دو شیوه برای تولید محصولات خود دارد که بر اساس مواد اولیه آن تغییر می‌کند. مواد اولیه سفال‌های میبد دو نوع است:

• گل رس،

• خاک سفید که ترکیبی از کوارتز، کائولن و سیلیس است.

سفال خاک رس نیز در دو نوع تولید می‌شود: سفیدوار و رنگینه‌وار. سفیدوار سفالی ساده و بدون رنگ است. معمولا کوزه و گلدان از این روش تولید می‌شود. در مقابل سفال رنگینه‌وار، دارای رنگ‌های مختلف است و خمره‌های کوچک و بزرگ با استفاده از آن تولید می‌شود.

در میبد نوعی دیگر از سفال به نام «کاشی» یا «نانی» (مخفف نائینی) نیز تولید می‌شود.

مراحل سفالگری میبد با خاک رس

به دلیل آن که خاک‌های پیرامون کارگاه‌های سفالگری میبد از چسبندگی لازم برخوردار نیستند، خاک رس از مسافتی دورتر به آن جا حمل می‌شود. قبل از شروع مراحل تولید سفال، خاک رس را می‌کوبند تا کلوخه‌های آن خرد شود و آب را راحت‌تر جذب کند. پس از آن آب را اضافه می‌کنند و گل را ورز می‌دهند. گلی که از این فرایند حاصل می‌شود تا 15 روز رطوبت را در خود نگه می‌دارد و می‌توان آن را در تولید سفال مورد استفاده قرار داد.

گل را پس از آماده شدن، در قطعاتی جدا می‌کنند و هر کدام از این قطعات را به صورت جداگانه، روی سنگ مسطحی شبیه سنگ آسیاب، مجددا ورز می‌دهند تا آماده مراحل بعدی شود.

چرخ سفالگری دستگاهی متشکل از یک سطح چوبی و دایره‌مانند با محوری عمودی است. در روش سنتی سفالگری، در قسمت پایین چرخ سفالگری صفحه‌ای تعبیه شده بود که سفالگر با پای خود آن را می‌چرخاند، ولی امروز نیروی لازم برای چرخش صفحه سفالگری با استفاده از دستگاه‌های مکانیکی تامین می‌شود. شکل مورد نظر سفال روی چرخ سفال ایجاد می‌شود، سپس قالب‌ها در آفتاب قرار داده می‌شود تا خشک شود. پس از این که کمی از رطوبت سفالینه‌ها کم شد، اگر جزء محصولات سفیدواره باشد، نقشی روی آن ایجاد می‌شود. این نقش «سوزنی» نام دارد. سفال‌های رنگینه در این مرحله، به جای نقش سوزنی با لعابی که از قبل آماده شده، پوشانده می‌شود.

حال فقط مرحله پخت سفال باقی مانده است. چیدن سفال‌های نیمه‌خشک در کوره، باید با دقت صورت گیرد تا همه سطح سفال، به یک اندازه گرما ببیند و شکننده نشود.

مراحل سفالگری با خاک سیلیس

سنگ مورد نیاز ساخت این نوع سفال‌ها که به آن کاشی هم گفته می‌شود، از استان قزوین که کیلومترها با میبد فاصله دارد، وارد می‌شود. در هنگام ساخت ماده اولیه این نوع سفال، برای آن که از ترک‌خوردگی آن جلوگیری کنند، مقداری گرد شیشه به آن می‌افزایند.

این نوع سفال باید دو بار در کوره قرار گیرد. پس از دو بار پخت و سرد شدن، نقوش مورد نظر هنرمند روی آن ایجاد می‌شود.

رنگ‌آمیزی سفال میبد

روش مورد استفاده برای رنگ‌آمیزی سفال میبد، «زیر رنگی» نام دارد. پس از رنگ زدن سفال، نوبت لعاب دادن است که در آن از شیشه استفاده می‌شود: ابتدا پس از خرد کردن و سایید شیشه، مقداری آب و کتیرا و گاهی براده مس به آن اضافه می‌کنند تا مایعی غلیظ شکل گیرد. این مایع را در تمام سطح سفال می‌گسترانند و مجددا آن را به کوره بر می‌گردانند.

نقوش مورد استفاده در سفالگری میبد

در گذشته ایجاد نقوش روی سفالینه‌ها بسیار سخت و پر زحمت بود. از یک طرف تامین رنگ از مواد اولیه گیاهی دشوار بود و از طرف دیگر، پیاده کردن نقش‌ها تبحر و استادی زیادی نیاز داشت. ولی امروز با گسترش محصولات شیمیایی، رنگ‌های سبز، آبی، سیاه و قرمز به وفور در دسترس سفالگران قرار دارد.

ساخته‌های دست سفالگران میبدی

انواع مختلفی از نقوش روی سفالینه‌های ترسیم می‌شود که برخی از آن‌ها عبارتند از: نقش ماهی، خورشيد خانم، مرغك يا چغورگ، چيت، كمر، زلف عروس، كوه دار، طاق نصرت، تاج، محرماتی ساده و غيرساده، كوهگ، پيچ دوقلمه، سوزنی، چاديشوگ (چادرشبی)، پنجه فرسی، لوزی، كرمانی، مشهدی، قندی يا قندگ، كله قوچی، خانيوگ، تخته‌ای و كنده تخته‌ای، بازوبندی، اسب‌سوار. از میان این طرح‌ها، ماهی، خورشيد خانم، چيت و مرغک (گنجشك) بیشتر رایج است.

نقش خورشید (خورشید خانم) یکی از نقوش پرتکرار کاشی میبد است که تصویری از خورشید گرم و نورانی منطقه میبد به شمار می‌آید. نقوش دیگری نیز که روی کاشی میبد نقش می‌بندد، الهامی از زندگی و تاریخ این شهر است.