قالیبافی نایین، تحفه‌ای رنگارنگ از مردم سختکوش کویر

فرشبافی هنری کهن است که از گذشته‌های دور با نام ایران گره‌ خورده است، به طوری که می‌توان آن را یکی از مظاهر تمدن این سرزمین دانست. دستان هنرمند فرشبافان ایرانی، در طول تاریخ خالق هزاران نقش و اعجاز بوده‌اند. نقش‌های فرش ایرانی از احساس و جان هنرمند و بافنده سرچشمه می‌گیرد... و هنرمندان ایرانی چه متواضعند که اثر هنری خود را روی زمین پهن می‌کنند تا همگان بر آن قدم بگذارند و در یک سرزمین جادویی هزار رنگ به گردش بپردازند!

در سراسر ایران هنرمندان شیوه‌ها و طرح‌هایی را که با فرهنگ و تاریخ‌شان هم‌خوانی داشته است برای استفاده در فرش خود برگزیده‌اند و پرورش داده‌اند. امروز در هر گوشه ایران، شکلی خاص و منحصر به فرد از فرشبافی وجود دارد که روایتگر فرهنگ خاص همان منطقه است. فرش نایین با هویت مستقل خود، یکی از شناخته‌شده‌ترین انواع فرش ایرانی محسوب می‌شود.

نایین در کجا قرار دارد؟

نایین وسیع‌ترین شهرستان استان اصفهان است که در شرق آن قرار دارد. نایین آب و هوایی کویری دارد و بارش باران در آن کم است. مردم نایین با گویش‌هایی نزدیک به مردم مناطق مرکزی ایران صحبت می‌کنند. از نظر قدمت، پیشینه سکونت در نایین را به چهار هزار سال پیش مربوط می‌دانند. به عقیده برخی مورخان نایین در دوره هخامنشیان (هزاره اول پیش از میلاد) از جمله ولایت‌های پنج‌گانه فارس بوده است. وجود مسجد جامع نایین که به قرن نهم میلادی (قرن سوم هجری قمری) باز می‌گردد و از قدیمی‌ترین مساجد پابرجای ایران به شمار می‌رود، نشان‌گر قدمت مثال‌زدنی این شهر است.

با وجود خشکی و کمبود آب، اقتصاد نایین به مدد شبکه قنات‌ها از دیرباز بر کشاورزی استوار بوده است. در سال‌های اخیر کمبود آب، کشاورزی در این منطقه را با محدودیت‌های فراوان روبرو کرده است، از این رو کشاورزان به کشت گیاهان مستعد مناطق کویری و کم‌آب‌بر نظیر پسته و انار روی آورده‌اند. در شرایطی که کشاورزی نایین دچار افول شده، عبابافی و قالیبافی به عنوان دو رشته مهم در صنایع دستی این شهرستان، بیش از پیش مورد توجه مردم قرار گرفته‌اند.

ویژگی‌ها و تاریخچه فرش نایین

فرشبافی در نایین، پیشه‌ای کهن است. حداقل از سال 1917 میلادی (1296 خورشیدی) که مرحوم میرزا محمدباقر بقایی نایینی داری قالی را در این شهر بر پا کرد، تاریخی مدون از این هنر در دسترس است. میرزا محمدباقر دانشمندی وارسته بود و در نزد مردم نایین جایگاهی والا داشت. بعدها با شکل‌گیری کارگاه‌های قالیبافی، این هنر گسترش بیشتری پیدا کرد تا امروز به عنوان یکی از هنرهای دستی اصلی شهر نایین شناخته شود.

برای برپا کردن دار قالی، ابتدا مرحله چله‌دوانی صورت می‌گیرد. چله‌دوانی کاری دقیق و تخصصی است و در نایین استادکارانی به این حرفه مشغولند. چله‌ها روی دار قالی نصب می‌شوند و شمار آن‌ها متناسب با عرض قالی، توسط استادکار چله‌کش تعیین می‌شود. سپس بافندگان عملیات بافت فرش را آغاز می‌کنند. فرش نایین معمولا به صورت سنتی در منازل بافندگان و با دارهای تکی بافته می‌شود. در سال‌های اخیر کارگاه‌های قالیبافی که در آن چندین دار قالی به صورت همزمان بر پا شده و بافندگان مختلف در آن حضور می‌یابند، رواج پیدا کرده است.

در نایین سه نوع فرش 50 رج، 60 رج و 80 رج بافته می‌شود. نایینی‌ها این فرش‌ها را در اصطلاح خود، به ترتیب 9 لا، شش لا و چهار لا می‌نامند. این نام‌گذاری به نخ‌های مصرفی در چله بستگی دارد. هر چقدر تعداد «لا»های چله کمتر باشد، ظرافت و مرغوبیت آن بیشتر است. در نایین بیشتر چله‌ها با نخ به وجود می‌آید، ولی در بافت برخی از آن‌ها ابریشم نیز کاربرد دارد. معمولا فرش‌های نایین در اندازه‌های «ذرع و نیم»، «ذرع و چارک»، «قالیچه»، «پرده‌ای»، «دو در سه (متر)»، «دو و نیم، سه و نیم (متر)» و «سه در چهار (متر)» بافته می‌شود. همچنین بافندگان فرش‌هایی دایره‌ای‌شکل از قطر 40 تا 500 سانتی‌متر می‌بافند.

استفاده از رنگ‌های گیاهی و نخ‌های ظریف چهار لا و شش‌لا، از جمله ویژگی‌های متمایزکننده فرش نایین است. به صورت سنتی رنگ‌هایی آرام و متناسب با اقلیم کویری منطقه در بافت فرش نایین غالب شده است. لچک‌ترنج، اسلیمی، افشان و درختی مهم‌ترین طرح‌های مورد استفاده در فرش نایین هستند.