موتابی، فنی با بافته‌هایی محکم و بادوام

دامپروری به انسان اجازه داد علاوه بر تهیه غذا، به پشم و چرم و برخی مواد اولیه دیگر نیز دست یابد و از آن‌ها در امور روزمره بهره گیرد. در این بین، صنایعی پیرامون این مواد اولیه شکل گرفت و رشد کرد که اغلب آن‌ها از دستگاه‌های اولیه و نیروی دست برای تولید محصولات خود استفاده می‌کردند. «موتابی» یکی از همین صنایع است که با استفاده از دستگاه‌های ساده و به کار گیری نیروی دست، موی بز و شتر را برای ریسندگی به کار می‌گیرد.

موتابی چیست؟
عمل موتابی نوعی ریسندگی است که موی بز را به وسیله چرخ دستی، به نخ، تور و طناب تبدیل می‌کند. محصولاتی که به وسیله فن موتابی تولید می‌شود، استحکام بسیار زیادی دارد و برای اموری همچون برپایی چادرهای عشایری، مهار چارپایان، محکم کردن ابزار کشاورزی، بستن جهاز شتر و تولید شال چهارتخته به کار می‌رود. استفاده از موی بز برای بافت چادر عشایر به این دلیل است که در هوای گرم، بافت موی بز از هم باز می‌شود و امکان تبادل هوا و خنک شدن فضای داخلی چادر را فراهم می‌آورد. علاوه بر این پس از بارش باران، موی بز حالتی چسبنده به خود می‌گیرد و از نفوذ آب به داخل چادر جلوگیری می‌کند. سنت بافت چادرهای عشایری با موی بز، هنوز هم ادامه دارد، ولی با متروک شدن موتابی، زنان عشایر برای این کار به فنی به نام «آشتی ریسی» گرایش پیدا کرده‌اند، هر چند هنوز هم موتابی به عنوان فنی با محصولاتی بسیار محکم و کارآمد مورد توجه است.

شیوه کار در موتابی
هنرمندان موتابی در کار خود، از دستگاهی استفاده می‌کنند که نسبت به دوک‌های دستی نخ‌ریسی پیچیده‌تر است. علاوه بر این، در موتابی از موی بز استفاده می‌شود، در حالی که دوک‌های نخ‌ریسی دستی پنبه را به نخ تبدیل می‌کنند.
برای تهیه مواد اولیه، موی سیاه و رنگی بزها را جدا می‌کنند. این موها ممکن است از بز زنده یا پوست دباغی‌شده جدا شده باشد. هنرمندان موتاب کیفیت موی بزهای زنده را بالاتر می‌دانند. موها در نخستین مرحله روی سکویی که «تخت زیگا» نامیده می‌شود به خوبی زده می‌شود تا زواید آن جدا شود و موهای در هم تنیده از هم باز شوند. مو در مرحله بعد به وسیله یک کمان مخصوص، حلاجی می‌شود و پس از آن، به صورت فتیله‌ای پیچیده و ریسیده می‌شود. در موتابی از موی شتر، خصوصا موی قسمت کوهان آن که بلندتر است نیز استفاده می‌شود.
مهم‌ترین ویژگی محصولات موتابی، استحکام آن است. این استحکام حتی در محصولات بافته‌شده با دستگاه‌های برقی هم دیده نمی‌شود، به همین خاطر موتابی با دست، ارزش منحصر به فردی دارد.

موتابی در کجا رواج دارد؟
تا پیش از رواج دستگاه‌های ریسندگی جدید، روستاییان در زمان فراغت خود یا اوقاتی که با یکدیگر به معاشرت می‌پرداختند، با استفاده از محصولات و تولیدات بومی و با به کار گیری دوک‌های دستی، به نخ‌ریسی و موتابی مشغول بودند. علاوه بر این کارگاه‌هایی نیز در مناطق مختلف وجود داشت که در آن با استفاده از دستگاه‌های اولیه، کار موتابی و نخ‌ریسی انجام می‌شد. در حال حاضر این پیشه بسیار محدود شده و جز چند منطقه در استان‌های همدان، یزد و لرستان، اثری از آن دیده نمی‌شود. در این میان، موتابی در روستای بفروئیه شهر میبد استان یزد، با قدمتی دراز، مورد توجه است. در گذشته مردمان هر کدام از روستاهای میبد به پیشه‌ای خاص مشغول بوده‌اند که از آن میان، موتابی در بفروئیه رواج داشته است.

ثبت ملی موتابی
تاکنون موتابی در چند نوبت به نام چند شهر ایران به ثبت ملی رسیده است. ثبت «فن و مهارت موتابی» به نام استان لرستان که در سال 2022 میلادی (1400 خورشیدی) صورت گرفت، یکی از این موارد است. همچنین در سال 2012 میلادی (1391 خورشیدی) فن موتابی همدان در فهرست میراث ناملموس ایران ثبت شد. موتابی روستای بفروئیه نیز در سال 2014 میلادی (1393 خورشیدی) در فهرست میراث ناملموس ملی به ثبت رسید.