میناکاری، هنری دقیق با محصولاتی که یکی از بهترین سوغاتی‌های ایران است

میناکاری که «میناگری» یا «میناسازی» نیز نامیده می‌شود، هنر تزیین و نقاشی فلزات و سفال است. از آن جا که مس، طلا و نقره تنها فلزاتی هستند که هنگام ترکیب با مینا اکسید نمی‌شوند، به عنوان مواد خام این هنر به شمار می‌آیند. در فارسی «مینا» به آسمان آبی گفته می‌شود و اطلاق «میناکاری» بر این هنر، به خاطر آن است که رنگ آبی، در آثار میناکاری غالب است و چنین تداعی می‌کند که بیننده، تکه‌ای از آسمان بی‌انتها را بر پیکر اثر میناکاری می‌بیند. بشقاب، گلدان، کاسه، قاب عکس، در و پنجره، ضریح، جعبه‌های زینتی، آینه، کمربند و زیورآلات، از جمله اشیایی هستند که میناکاری روی آن‌ها انجام می‌شود.

پیشینه میناکاری
کارشناسان پیشینه هنر میناکاری را به پنج هزار سال پیش باز می‌گردانند. به اعتقاد برخی از آن‌ها، ایران زادگاه این هنر است. در کاوش‌های باستان‌شناسی، آثاری همچون شش انگشتر طلا در قبرس یافت شده که مربوط به قرن سیزدهم پیش از میلاد است و نمونه‌ای از مینای مرصع به شمار می‌رود. بدین ترتیب در صورت صحت این ادعا، میناکاری به تدریج از ایران به اروپا و دیگر سرزمین‌ها نشر یافته است.
در ایران قدیمی‌ترین اثر میناکاری موجود، یک جفت گوشواره است که قدمت آن هفت تا هشت قرن پیش از میلاد تخمین زده می‌شود. این گوشواره نمونه‌ای از لعاب شیشه‌ای روی فلز محسوب می‌شود. کشف چند اثر از دوره هخامنشیان (550 تا 330 پیش از میلاد) نشان‌دهنده اهمیت این هنر در آن دوره است. کاسه بزنزی موجود در موزه هنر لس‌آنجلس و بازوبند طلای موجود در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن از جمله این آثار هستند. پس از هخامنشیان، میناکاری به حیات خود ادامه داد. به طوری که آثار متعددی از میناکاری ایران در کاوش‌های باستان‌شناسی کشف شده است و در موزه‌های مختلف جهان نگهداری می‌شود.
دوره سلجوقیان (قرن یازدهم میلادی) یکی از دوره‌های مهم در رشد هنر میناکاری ایران به شمار می‌رود. در این دوره، ظروف میناکاری به وفور مورد استفاده بود و به سرزمین‌های اطراف نیز صادر می‌شد. استفاده از فنون فلزکاری در میناکاری، اتفاقی بود که در دوره تیموریان (قرن چهاردهم و پانزدهم میلادی) رخ داد و تحول مهمی در این هنر به وجود آورد. میناکاری در دوره صفویه (قرن شانزدهم تا هجدهم میلادی) به اوج خود رسید. در دوره صفویه اصفهان مرکز اصلی تجمع هنرمندان میناکاری بود. پس از این دوره، میناکاری با افول همراه شد، ولی امروزه با گسترش آموزش‌های کارگاهی، این هنر سرزندگی خود را باز یافته و خود را به عنوان یکی از هنرهای اصیل و پرطرفدار ایرانی مطرح کرده است.

شیوه‌های اجرای میناکاری
مینا لعابی است شفاف و شیشه‌ای که از ممزوج شدن لعاب شیشه و اکسید‌های فلزی به دست آید و با پخت در کوره مانند شیشه سخت می‌شود. به طور کلی میناکاری به دو شیوه «خانه‌بندی» و «نقاشی» اجرا می‌شود:
در میناکاری خانه‌بندی که به «مینای سیمی» نیز معروف است، نقوشی را با استفاده از مفتول‌های نازک به وجود می‌آورند و روی سطح کار می‌چسبانند و لعابی شیشه روی آن قرار می‌دهند. سپس ظرف را درون کوره می‌گذارند تا مفتول‌ها به خوبی روی سطح کار جوش بخورد. سپس ظرف را با رنگ‌های میناکاری که به شکل پودر هستند، پر می‌کنند. پس از یک مرحله حرارت دادن و (در صورت لزوم) اسیدکاری، میناکاری به حالت دلخواه در می‌آید. این شکل از میناکاری هم‌اکنون کمتر مورد استفاده است.
در میناکاری نقاشی که امروزه مرسوم است، نقش‌ها از قبل، توسط استادکاران ایجاد شده است و هنرمند میناکار، وظیفه دارد این نقش‌ها را با استفاده از لعاب و حرارت، رنگ دهد. در این شیوه معمولا لعاب‌کاری و حرارت‌دهی در سه یا چهار مرحله انجام می‌شود.

انواع میناکاری
میناکاری متناسب با شکل و سطح کار و محصولی که از آن به دست می‌آید، در چند نوع تقسیم‌بندی می‌شود:
مینای مرصع
در این نوع میناکاری، سنگ‌های قیمتی را روی آثار میناکاری قرار می‌دهند، از این رو محصولات حاصل از مینای مرصع بسیار قیمتی هستند.
مینای مشبک
در این نوع مینا، سطح کار را به صورت شبکه‌ای در می‌آورند. شمعدان، گلدان و ظرف‌هایی شبیه آن، مهم‌ترین محصولات حاصل از مینا مشبک هستند.
مینای صبی
این نوع مینا را اقلیت مذهبی مندایی یا صبی تولید می‌کنند، به همین خاطر آن را به نام این اقلیت نامگذاری کرده‌اند. در گذشته مینای صبی بر روی انواع ظروف اجرا می‌شد، ولی امروزه به کار روی زیورآلات منحصر است. بر خلاف سطح کار میناهای مرسوم که از جنس مس است، مینای صبی را روی نقره و طلای 24 عیار کار می‌کنند. از آن جا که مینای صبی بیشتر در جنوب ایران تولید می‌شود، نقوش مورد استفاده از آن نیز برگرفته از طبیعت و آداب و رسوم همان منطقه است. بدین ترتیب نخل، بلم، پل اهواز و شتر، از جمله نقوش پرتکرار در این نوع میناکاری به شمار می‌رود. مینای صبی به صورت سنتی با رنگ سیاه اجرا می‌شود، با این حال در سال‌های اخیر رنگ‌های دیگری نیز در اجرای آن به کار گرفته شده است.

نشان‌های ملی و جهانی میناکاری
امروزه اصفهان مرکز اصلی میناکاری ایران شمرده می‌شود. این شهر در سال 2023 نشان بین‌المللی این هنر را از یونسکو دریافت کرد. همچنین شهر اهواز در سال 2019 میلادی به عنوان شهر ملی مینای صبی معرفی شد.