ورنی‌بافی، هنر اصیل عشایر ارسباران

احتمالا در بین زیراندازها، گلیم یکی از قدیمی‌ترین‌ها باشد. بافت این نوع زیرانداز در نقاط مختلف ایران، به شیوه‌های گوناگونی رواج یافته و امروزه یکی از گنجینه‌های فرهنگی و صنایع دستی ایران‌زمین به شمار می‌آید. ورنی یکی از انواع گلیم است که بافت آن به شیوه‌ای خاص، در میان عشایر منطقه ارسباران آذربایجان شرقی رواج دارد. استفاده از این شیوه، سبب شده هنر ورنی‌بافی در سال 2011 میلادی (1390 خورشیدی) به عنوان یکی از آثار ملی ناملموس ایران به ثبت برسد.

ورنی‌ چیست؟

ورنی نوعی گلیم است که با عنوان «گلیم سوزنی» نیز شناخته می‌شود. در این نوع گلیم، بر خلاف گلیم‌های مرسوم، از پود برای ایجاد نقوش استفاده نمی‌شود، بلکه پودها بسیار ظریف هستند و تارها وظیفه ایجاد نقوش را بر عهده دارند. ورنی‌بافی بیشتر در میان دختران و زنان عشایر ارسباران رواج دارد، ولی در مناطق مختلف اردبیل و آذربایجان غربی نیز نمونه‌هایی از ورنی‌بافی دیده می‌شود. بدین ترتیب ورنی‌بافی را باید یک هنر روستایی و عشایری دانست، هر چند در برخی مناطق شهری نیز برخی هنرمندان به آن اشتغال دارند.

ورنی به صورت یک‌رو بافته می‌شود و مانند فرش، به سبک پودپیچی و گذراندن پود اصلی از تار و پیچیدن نخ به دور تارها شکل می‌گیرد. ورنی‌بافی روی دارهای عمودی انجام می‌شود و ابزار آن نیز مشابه قالی است. دفه (ابزاری شبیه دفتین در قالی‌بافی)، قیچی (برای بریدن اضافه تارها پس از اتمام رج) و چاقو (برای بریدن اضافه نخ‌ها پس از گره زدن)، مهم‌ترین ابزارهای ورنی‌بافی را تشکیل می‌دهند.

محصولات ورنی‌بافی، بیشتر به عنوان خورجین، زیرانداز و رختخواب‌پیچ کاربرد دارد. همچنین اندازه معمول ورنی‌ها 100 در 130 یا 150 سانتی‌متر است.

تاریخچه ورنی‌بافی

از آن جا که در میان عشایر، دانسته‌ها معمولا به صورت سینه به سینه منتقل می‌شود و اثر مکتوبی درباره رسوم و فرهنگ‌های آنان وجود ندارد، تاریخ دقیقی را نمی‌توان به عنوان نقطه شروع ورنی‌بافی ذکر کرد، ولی قدر مسلم آن است که قدمت ورنی‌بافی کمتر از گلیم‌بافی است. بدین ترتیب باید قدمت ورنی‌بافی را حداقل حدود 200 سال دانست. کارشناسان معتقدند ارسباران محل اصلی پیدایش ورنی‌بافی بوده و به تدریج، با رفت و آمدهایی که عشایر این منطقه داشته‌اند، هنر ورنی‌بافی به دشت مغان و دیگر مناطق گسترش یافته است. در برخی موزه‌ها و گنجینه‌های شخصی، نمونه‌هایی از ورنی، مربوط به دوره قاجاریه (قرن نوزدهم) و پیش از آن وجود دارد. تبریز، کلیبر، ورزقان و اهر، مهم‌ترین حوزه‌های تولید ورنی در استان آذربایجان شرقی به شمار می‌رود.

در چند دهه اخیر ورنی‌بافی با افول مواجه شده بود، ولی ثبت ملی این هنر اصیل و تلاش برای ایجاد بازاری اقتصادی برای محصولات آن، موجب شد توجه به ورنی‌بافی بار دیگر بیشتر شود. با این حال تاسیس برخی کارگاه‌های گروهی بافت ورنی موجب شد نقوش اصیل و بدیهی مورد استفاده در ورنی‌بافی تا حدی با تهدید مواجه شود.

نقوش ورنی‌بافی و فرهنگ عشایری

هنرمندان ورنی‌بافی، نقوش مورد استفاده خود را با استفاده از ساخته‌های ذهنی خود طراحی می‌کنند. به همین خاطر بیشترین نقش‌های مورد استفاده در این هنر، برگرفته از طبیعت و زندگی عشایر در دامنه‌ها و دشت‌هاست. استفاده از چنین نقش‌هایی، یکی از ویژگی‌های اصلی ورنی است، به گونه‌ای که می‌توان آن را منبعی برای مطالعه فرهنگ و زندگی عشایر برشمرد.

در یک دسته‌بندی کلی، نقوش ورنی شامل سه جزء حاشیه، متن و ترنج است. حاشیه معمولا به صورت یک نوار باریک، سراسر ورنی را درنوردیده است. در میانه کار نیز نقوشی روی یک زمینه بافته شده‌اند. رنگ به کار رفته در این زمینه، معمولا روشن است و نقوش مورد استفاده، گوشه‌هایی با زوایای تند دارند.

نقش‌هایی مانند گوزن، آهو، گرگ، سگ گله، بوقلمون، مرغ و خروس، روباه و پرندگان محلی، در ورنی‌های سنتی مشاهده می‌شود. همچنین نقشی شبیه s نیز در برخی ورنی‌ها دیده می‌شود که در نزد عشایر، تداعی‌کننده شکل اژدها و بیانگر موجودی مهیب، افسانه‌ای و پرقدرت است. رنگ‌های مورد استفاده در ورنی روشن و ترکیب رنگ آن، بسیار گیرا و چشم‌نواز است.

ورنی‌هایی با زمینه مسی و فیروزه‌ای طرفداران زیادی دارد، ضمن این که ورنی‌های ابریشمی ظرافتی مثال‌زدنی و حجم و وزنی کمتر دارند. از این رو معمولا از نمونه‌های دیگر گران‌تر هستند، ولی گردشگران رغبت بیشتری به آن‌ها نشان می‌دهند.