چاقوی مهریز و روزگار پر محنت آن

مهریز یکی از شهرهای استان یزد به شمار می‌آید؛ شهری که به عنوان یک باغ‌شهر شهرت پیدا کرده است. این شهر در جنوب استان یزد واقع است و به خاطر طبیعت کویری‌اش، شکل خاصی از معماری در ساخت خانه‌هایش دیده می‌شود: خانه‌ها دیوارهایی بلند دارند و در خلاف جهت تابش خورشید ساخته شده‌اند. بادگیر، سردابه، دیوارهای قطور و سقف‌های نیم‌گنبد، از دیگر ویژگی‌های خانه‌های این منطقه است. مهریز علاوه بر ویژگی‌های طبیعی و تاریخی، به خاطر این معماری خاص شهرت دارد، ولی جاذبه‌های آن به این موارد منحصر نیست، زیرا صنایع دستی این شهر نیز اصیل و بسیار چشم‌گیر است. چاقوسازی یکی از صنایع دستی سرآمد مهریز محسوب می‌شود؛ هنرصنعتی که محصولات آن بسیار بادوام و پرطرفدار است.

چاقوسازی مهریز، پیشینه و ویژگی‌ها
مردم مهریز معتقدند سابقه هنر چاقوسازی این شهر به دوران پیش از اسلام باز می‌گردد. این گفته با توجه به برخی شواهد، از سوی شماری از کارشناسان مورد تایید قرار گرفته است. جایگاه چاقوسازی در مهریز به شکلی است که به صورت سنتی، چاقوسازان شهر مورد احترام مردم هستند. امروزه غلبه چاقوهای صنعتی در بازار، توجه به هنر سنتی چاقوسازی را کم کرده و چاقوی مهریز را از رونق انداخته است، هر چند هنوز هم استادکارانی در این شهر مشغول فعالیتند و چاقوهایی می‌سازند که علاوه بر کارآیی و دوام، یک اثر هنری به شمار می‌روند.

محصولات و روش ساخت چاقوی مهریز
هنرمندان چاقوساز مهریز، محصولات خود را در انواع جیبی، قصابی و کارد (آشپزخانه) تولید می‌کنند. برای تولید چاقو از مواد اولیه‌ای نظیر ورقه فولادی، مواد سوختی و میله آهنی استفاده می‌شود. چاقوسازان مهریزی همچون گذشته از ابزار سنتی مانند چکش و سندان، انبردست، مته، کمانه و سوهان برای تولید چاقو بهره می‌گیرند.
برای ساخت چاقو، ابتدا تیغه آن تولید می‌شود. در گذشته که وسایل الکتریکی برش ورقه‌های فولادی وجود نداشت، ورقه را ابتدا به خوبی حرارت می‌دادند و زمانی که کاملا گداخته می‌شد، می‌بریدند. این روش سنتی هنوز هم در برخی کارگاه‌های مهریز اجرا می‌شود. ورقه‌های تکه‌تکه‌شده پس از برش، باید با چکش ضربه بخورند تا شکلی مناسب به خود بگیرند. استادکار چاقوساز ممکن است برای شکل‌دهی مناسب ورقه، چندین بار آن را به کوره وارد و گداخته کند. این کار علی‌رغم دشواری‌اش، موجب استحکام بیشتر تیغه می‌شود. کوبیدن تیغه نیازمند دقت و مهارت است، زیرا در صورتی که بخشی از آن بیش از اندازه کوبیده شود، دچار پیچش خواهد شد و از بین خواهد رفت.
چاقوسازان مهریز نام خود را به عنوان امضای کار، روی تیغه حک می‌کنند. این کار نوعی تضمین کیفیت و خدمات پس از فروش نیز هست، زیرا اگر ایرادی در ساخت چاقو وجود داشته باشد، خریدار می‌تواند به چاقوساز مراجعه کند. پس از شکل‌دهی تیغه، چند مرحله برای پرداخت، تیز کردن و انجام تزئینات روی چاقو انجام می‌شود. چاقوسازان مهریز دریافته‌اند که اگر تیغه گداخته را درون ظرف روغن فرو کنند، استحکام و نرمی آن بیشتر می‌شود. به همین دلیل تیغه را چند بار حرارت می‌دهند، بلافاصله در روغن فرو می‌کنند و پس از 30 ثانیه آن را از ظرف روغن خارج می‌کنند و سمباده می‌کشند تا زوایدش برطرف شود. زمانی که تیغه هنگام حرارت‌دهی به رنگ بنفش پررنگ درآید، انعطاف لازم در آن به وجود آمده و مرحله تیز کردن شروع می‌شود. امروزه تیز کردن با دستگاه برقی انجام می‌شود، ولی در گذشته استادکاران سنگ‌های مخصوصی داشتند که تیغه را به آن می‌کشیدند. تیز کردن مناسب چاقو نیز به مهارت زیادی نیازمند است، زیرا اگر تیغه بیش از حد تیز شود، نازک و شکننده می‌شود و چاقو کارآیی خود را از دست می‌دهد.
واپسین مرحله ساخت چاقو، متصل کردن دسته و تیغه است. دسته چاقوهای مهریز چوبی یا فلزی است. دسته چاقو‌های تاشو را از فلز می‌سازند. دسته به شکلی ساخته می‌شود که به خوبی در دست انسان جا بگیرد. یک استادکار ماهر می‌تواند روزانه پنج یا شش چاقو تولید کند.

ثبت ملی چاقوسازی مهریز
پرونده «فن و هنر چاقوسازی مهریز» در سال 2013 میلادی (1391 خورشیدی) با شماره 1045 در فهرست آثار ناملموس ملی ایران ثبت شد.