چاپ کلاقه‌ای و محصولات زیبا و چشم‌نواز آن

چاپ کلاقه‌ای یا «چاپ باتیک» نوعی چاپ روی پارچه به شمار می‌رود که در سال 2010 میلادی (1389 خورشیدی) به عنوان میراث ناملموس استان آذربایجان شرقی، به ثبت رسیده است. این نوع چاپ علاوه بر ایران در برخی کشورهای دیگر نیز رواج داشته و یکی از قدیمی‌ترین شیوه‌های چاپ محسوب می‌شود. استفاده از این نوع چاپ در تولید روسری و دیگر البسه، تجلی ذوق و هنر هنرمندان آذربایجان شرقی و به خصوص، شهرستان اسکو است. این شهرستان که در فاصله 250 کیلومتری جنوب تبریز قرار دارد، از گذشته‌های دور به عنوان یکی از مراکز این نوع چاپ شناخته می‌شد. گفته می‌شود چاپ کلاقه‌ای در اسکو بیش از 500 سال قدمت دارد. برخی تولیدات کارگاه‌های چاپ کلاقه‌ای اسکو در کشورهای همسایه ایران مشتریان پر و پا قرصی پیدا کرده است.

چاپ کلاقه‌ای چیست؟

چاپ کلاقه‌ای یک فرایند رنگرزی مخصوص است که در آن بیشتر از رنگ‌های گیاهی، مانند روناس، اسپرک، پوست انار و زردچوبه استفاده می‌شود. در گذشته ترکیباتی از برگ مو، سود سوزآور و خاک رس فراهم می‌آوردند و سطح بخش‌هایی از پارچه را با آن می‌پوشاندند. این ترکیب چسب‌مانند باعث می‌شد پارچه بافت محکم‌تری به خود بگیرد و برای رنگرزی آماده شود. پس از رنگرزی، پارچه را می‌شستند و در نهایت، قسمت‌های آغشته به چسب به رنگ اصلی بر می‌گشت، ولی نقش و نگار بخش‌هایی که به آن ترکیب آغشته نشده بود، ثابت می‌ماند. این روش چاپ را «چاپ مقاوم» نیز می‌گویند.

در ایران با استفاده از پیه گوسفند، موم خالص عسل و سقز خام، ماده اولیه چاپ کلاقه‌ای را درست می‌کردند. این ترکیب هنوز هم در کارگاه‌های سنتی چاپ کلاقه‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرد و با نام «روغن کلاقه‌ای» شناخته می‌شود.

شیوه اجرای چاپ کلاقه‌ای

نخستین کار در چاپ کلاقه‌ای، خیساندن پارچه در آب ولرم است. مدت زمانی که پارچه در آب قرار می‌گیرد، متناسب با جنس و نوع آن است. این کار تا زمانی ادامه پیدا می‌کند که آهار پارچه به خوبی در آب حل شود. در مرحله بعد، پارچه را درون محلولی رقیق از زاج سفید قرار می‌دهند تا قدرت رنگ‌پذیری آن بیش از پیش افزایش یابد. پس از آن پارچه را خشک و صاف می‌کنند.

در مرحله چاپ، طرح‌هایی را که روی یک تخته چوبی قالب کرده‌اند مورد استفاده قرار می‌دهند. این طرح‌ها ممکن است با استفاده از اشکال اسلیمی، طرح‌های طبیعی، گل و گیاه یا هر شکل انتزاعی ساخته شده باشند. معمولا در چاپ کلاقه‌ای، هنرمند چندین بار از یک مهر استفاده می‌کند و در ترکیب اشکال مختلف با یکدیگر، یک هارمونی بسیار چشم‌نواز به وجود می‌آورد. برای سهولت در طرح‌زنی، قالب‌ها را به دسته‌هایی چوبی متصل می‌کنند و با این کار، هم وزن آن‌ها را افزایش می‌دهند و هم امکان ایجاد فشار روی سطح پارچه را فراهم می‌آورند.

در مرحله پیاده کردن قالب‌ها، ماده‌ای را که رنگ‌پذیر نیست، مذاب می‌کنند و روی یک منبع حرارتی، گرم نگه می‌دارند. سپس قالب‌ها درون مواد می‌زنند و روی پارچه می‌گذارند. به این کار «مهرزنی» هم گفته می‌شود.

برای آن که نقوش مهرزده‌شده تثبیت شود، پارچه مهرخورده را درون محلول زاج سفید قرار می‌دهند و سپس آن را روی بند می‌اندازند تا خشک شود. پس از خشک شدن، پارچه را درون ظرف رنگ می‌گذارند. این رنگ، زمینه پارچه خواهد بود. پس از آن دوباره پارچه را درون محلول زاج سفید قرار می‌دهند و پس از خشک کردن، زیر و روی آن را کاغذ می‌گذارند و با اتو، حرارت می‌دهند. این کار ماده مقاوم به رنگ را ذوب می‌کند و موجب می‌شود طرح‌ها به خوبی نمایان شوند.

برای آن که سطح پارچه از مواد چرب زدوده شود، در یک مرحله اضافه، آن را در ماده حلال چربی، مانند بنزین، قرار می‌دهند و سپس با آب و صابون می‌شویند. در نهایت نیز در هوای آزاد، زیر سایه پهن می‌کنند تا خشک شود.

ویژگی‌های چاپ کلاقه‌ای

آن چه موجب می‌شود پارچه‌های حاصل از چاپ کلاقه‌ای زیباتر به چشم آید، استفاده از رنگ‌های طبیعی در تولید آن است. هنرمندان استان آذربایجان شرقی در محصولات خود، ترکیباتی زنده و گیرا از رنگ‌ها را در کنار یکدیگر استفاده می‌کنند، ترکیباتی که برآمده از قریحه آنان است و هر بیننده‌ای را به ذوق می‌آورد!