ویژگی‎های منحصربه‎فرد شاهنامه بایسنغری

شاهنامه بایسنغری یک نسخه مصور از شاهنامه فردوسی است. جعفر تبریزی‌ بایسنغری‌ این کتاب را به خط خوش نستعلیق نوشته است. جعفر بن‌ علی‌ تبریزی‌، شاگرد خواجه‌ میرعلی‌ تبریزی‌ است. این کتاب در سال 809 هجری شمسی (1406 میلادی) به سفارش شاهزاده بایسنقر میرزا (فرزند شاهرخ و نوه تیمور گورکانی) تهیه شد. شاهنامه بایسنغری در سال ۱۳۸۶ (1966 میلادی) در برنامه حافظه جهانی یونسکو به عنوانی نشانی از سوی ایران ثبت شد. کمیته ملی حافظه جهانی یونسکو این نشان را یک سال بعد از ثبت شدن به‌کاخ‌موزه گلستان اهدا کرد.
خوشبختانه این کتاب در طول تاریخ حفظ شده است و به جز چند افتادگی در متن، نسخه کامل امروز هم در دسترس است. 22 تابلوی نگارگری شاهنامه بایسنقری همه سالم هستند. این تابلوها همگی در سال 809 خورشیدی به خط جعفر تبریزی معروف به جعفر بایسنقری نوشته شده است. تبریزی این تابلوها را چون به سفارش بایسنقر میرزا نوشته بود به این شاهزاده تیموری اهدا کرد.
شهرت کتاب  شاهنامه بایسنغری به علت نگارگری، تذهیب،  تجلید و دیگر آرایه‌های آن است. به‌عبارت‌دیگر مهارت دقیق به‏کارگیری این هنرها به دست هنزمندان سرشناس آن زمان، شاهنامه بایسنغری را به یک کتاب نفیس و ارزشمند تبدیل کرده است. شاهنامه بایسنغری، یکی‌ از بهترین‌ نمونه‌های‌ صنعت‌ کتاب‌سازی‌ در تاریخ‌ هنر اسلامی‌ است. این کتاب در کتابخانه کاخ موزه گلستان نگهداری می‌شود.

ویژگی‏‌های شاهنامه بایسنغری
شاهنامه بایسنغری در دنیا شناخته شده است. شهرت این کتاب از همه شاهنامه‌های مصور و آراسته موجود در کتابخانه‌ها و موزه‌های جهان، بیشتر است. تاکنون شاهنامه بایسنغری در لندن، سن پترزبورگ، پاریس و رم به نمایش درآمده و مینیاتور‌های آن به‌وسیله یونسکو در سری کتاب‌های دنیای هنر در جلد مربوط به ایران چاپ شده است.
این اقدام یونسکو، سبب شناخت هنرمندان و فرهنگ دوستان جهان با شاهنامه بایسنغری شد. علاوه بر نگارگری بیست‎دوگانه جعفر تبریزی، یکی از علت‏های شهرت این کتاب، جدول‌کشی‌‎ها و صفحه‌آرایی‌‎های دور هر صفحه است. خواجه‌ عطا این جدول‎ها را کشیده است. جلد کتاب شاهنامه بایسنغری به جلد «سوخت» معروف است. برای‌ تهیه‌ این جلد از تکه‌های‌ چرم‌ نازک‌ پوست‌ بره‌ یا آهو با نقش‌بری از طرح تذهیب‌ استفاده شده است‌ و بر سطح‌ مقوای آن هم با پوست قهوه‌ای‌ پوشانده شده است. گفته می‏شود استاد قوام‌الدین‌ تبریزی‌ یکی از سازندگان این جلد است. قوام‌الدین‌ تبریزی‌ به دستور بایسنغر میرزا از تبریز به هرات سفر می‎کند.
هنر تزیین برگ‏های یک کتاب را «تهذیب» می‎گویند. تهذیب شاهنامه بایسنغری هم یکی از ویژگی‎ها منحصر به فرد این کتاب است. این شاهنامه 11 تهذیب دارد که درخشندگی آنها زبان‎زد خاص و عام است. شاهنامه بایسنغری را معمولا با دو شاهنامه «دموت» و «شاه طهماسبی» مقایسه می‎کنند. درست است این دو شاهنامه هم مصور هستند، ولی تصویرهای‌ شاهنامه بایسنغری‌ در مقایسه‌ با نسخه‏های دموت و شاه طهماسبی، از لحاظ‌ دقت‌ در طراحی‌، روشنی‌ ترکیب‌، سلیقه‌ در صحنه‌آرایی‌ و بهره‌‌گیری‌ از رنگ‌های‌ جذاب‌ و چشم‌‌نواز، بی‌مانند است.

تردید در برخی بیت‎های شاهنامه بایسنغری
تعداد 58 هزار بیت در شاهنامه بایسنغری به‎کار رفته است. کارشناسان با استاد به شرحی که در مقدمه کتاب نوشته شده است بیت‏های به‎کار رفته در این شاهنامه را بدون تحقیق و اصالت‎سنجی می‎دانند که امکان جعلی و غیراصیل بودن برخی از آنها دور از ذهن نیست. کارشناسان می‏گویند: «آنچه‌ درباره زندگی‌ فردوسی‌ در مقدمه‌ آورده‌ شده‌ جز افسانه‌های‌ جعلی‌ عامیانه‌ نیست‌ که‌ نه‌ سندیت‌ دارد و نه‌ با رویدادهای‌ تاریخی‌ منطبق‌ است‌؛ از آن‌ جمله‌ فردوسی‌ و عنصری‌ و فرخی‌ را با رودکی‌ همزمان‌ دانسته‌ و به‌ نظم‌ درآمدن‌ شاهنامه‌ منثور ابومنصور را به‌ فرمان‌ یعقوب‌ لیث‌ نسبت‌ داده‌ است‌. هجونامه‌ای‌ پر از ابیات‌ سست‌ و ساختگی‌ را از فردوسی‌ می‌داند که‌ به‌ هیچ‌ روی‌ پذیرفتنی‌ نیست‌.»
این انتقادها، چیزی از ارزش کتابت و تهذیب و ویژگی‎های منحصر به فرد کتاب که در بالا گفته شد کم نمی‎کند. بیشتر این انتقادها به محتوا برمی‏گردد، در صورتی که نوع کتابت شاهنامه بایسنغری است که این کتاب را منحصر به فرد و شهره عام و خاص کرده است.

شاهزاده بایسنقر میرزا
شاهزاده بایسنقر میرزا (فرزند شاهرخ و نوه تیمور گورکانی)، که پایه‌گذار نگارش شاهنامه بایسنغری بود به عنوان یک پادشاهی هنردوست و هنرمند شناخته می‎شود. او در دوران حکومت خود بهای زیادی به هنر، معماری و فرهنگ می‌داد. شاهزاده بایسنقر میرزا خودش هم خوشنویسی بنام بود. او با این همه طینت پاک هیچ وقت به قدرت نرسید و سال 802 هجری قمری که به دنیا آمده بود خیلی زود و در سال 837 در سن 35 سالگی از دنیا رفت.