«حكماء مدرسه اصفهان و مسئله پیدایش عالم»، بررسی نگاه فیلسوفان مکتب اصفهان به علم

ادبیات

دکتر سعید نظری توکلی، استاد تمام دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران است. او از شاگردان آیت‌الله میرزا علی‌آقا فلسفی به شمار می‎رود. کتاب «حكماء مدرسه اصفهان و دراسه خلق العالم من العدم» از کتاب‌های شناخته‌شده‎ی دکتر نظری توکلی است. دکتر نظری توکلی در این کتاب که به زبان عربی منتشر شده است، مسئله پیدایش عالم را که یکی از مسائل بحث‌برانگیز در منابع دینی و فلسفی است و اندیشمندان فلسفی و کلامی را به بحث و چالش واداشته، بررسی کرده است. نگاه دکتر توکلی به مسئله پیدایش عالم، از آثار اندیشمندان مکتب فکری و فلسفی اصفهان است. مکتب فکری و فلسفی اصفهان در زمان صفویه تاسیس شد و آثار ارزشمندی از خود بر جای گذاشت. این مکتب فلسفی با اشغال اصفهان به دست نیروهای مهاجم افغان به محاق رفت.

سه شخصیت اصلی مکتب اصفهان

تاریخ تاسیس حوزه علمیه اصفهان به دوره صفویه برمی‌گردد. در این دوره هم مذهب شیعه در ایران رسمیت یافت و هم اصفهان به عنوان پایتخت ایران انتخاب شد. یکی از علومی که در حوزه اصفهان رواج داشت و عالمان حوزه معمولا آن را می‌آموختند فلسفه بود. حضور کسانی چون میرداماد (سیدالفلاسفه)، میرزاابوالقاسم میرفندرسکی، صدرالدین شیرازی (ملاصدرا) و آثاری که این فلاسفه تألیف کردند و نیز حواشی و شروح متعددی که در این دوره بر آثار فلاسفه پیشین نوشته شد به روشنی گواه توجه ویژه حوزه علمیه اصفهان به فلسفه است. در واقع تفسیر اشراقی از فلسفه ابن سینا که از پیش، توسط کسانی چون سهروردی، غیاث الدین منصور و دیگران آغاز شده بود، در اصفهان به همت کسانی چون میرداماد و ملاصدرا، به اوج خود رسید و یکی از ویژگی‌های فلسفه دوره صفویه شد. بار تاسیس مکتب فلسفی اصفهان به دوش سه شخصیت شناخته شده فلسفه؛ یعنی میردامادی، شیخ بهایی و میرفندرسکی بود. از این سه به عنوان ستون اصلی این خمیه یاد می‎شود.

فیلسوفان مکتب اصفهان

سیّد حسین نصر، فیلسوف ایرانی و استاد علوم اسلامی در دانشگاه جرج واشینگتن ایالات متحده آمریکا، پژوهش جامعی در باب مکتب فلسفه اصفهان منتشر کرده است. مکتب فلسفی اصفهان را سید حسین نصر به کار برد. به گفته‏ی او حیات قابل توجه فلسفه اسلامی در اوایل دوره صفویه (قرن شانزدهم میلادی) در دوره میرداماد و شاگردانش با آثار «مکتب اصفهان» شناخته می‌شود. این مکتب، فیلسوفان بی‌شماری را پرورش داده است که مهمترین آنها ملاصدراست. همچنین معروف‌ترین آنها میرداماد و میرفندرسکی و دیگر شاگردان ملاصدرا که برخی از آنها عبارتند از: ملامحسن فیض کاشانی، ملارجب علی تبریزی، ملاشمسا گیلانی، آقا جمال خوانساری، سید احمد علوی و قاضی سعید قمی. ملاصدرا طرح فلسفی جدید با عنوان «حکمت متعالیه» را پدید آورد. مهمترین نوآوری فلسفی ملاصدرا، اصالت وجود است که دیدگاه انقلابی در فلسفه اسلامی محسوب می‌شود. در این دیدگاه آنچه واقعیت است و اصالت دارد وجود است و نه ماهیت. تحول دیگر ملاصدرا در دستگاه فلسفه ارسطویی طرح ایده حرکت جوهری است. فلاسفه‎ای چون رجبعلی تبریزی از کتب اصفهان با موضوع اصالت وجود و وحدت وجود که ملاصدرا کوشید به صورت فلسفی آن را اثبات کند، موافق نبودند.

تأثیر پایدار بر فلسفه

آن طورکه سید حسین نصر نوشته است: در اواخر صفویه (قرن هفدهم میلادی)، فضای دینی ضد فلسفی موجب افول مکتب اصفهان شد. از این تاریخ به بعد، آموزش فلسفی در اصفهان متوقف شد و علمای بنام این مکتب به شهرهای دیگر مهاجرت کردند. با این حال دستاوردهای فکری مکتب اصفهان، بخصوص حکمت متعالیه تأثیر پایدار بر فلسفه در ایران بر جای گذاشت و منجر به تغییر پارادایم فلسفه مشایی به فلسفه صدرایی بخصوص از قرن نوزدهم میلادی به بعد شد.

سنت تدریس فلسفه در اصفهان تا دوران معاصر نیز ادامه یافت و کسانی چون حاج آقا رحیم ارباب به تدریس این دانش اهتمام داشتند. دکتری نظری توکلی هم در کتاب «حكماء مدرسه اصفهان و دراسه خلق العالم من العدم» که به زبان عربی منتشر شده است به دنبال این است که مسئله پیدایش عالم را از آثار اندیشمندان مکتب فکری و فلسفی اصفهان تبیین کند. در حوزه شناخت بیشتر «مکتب فلسفی اصفهان» علاقه‌مندان می‌توانند کتابی با همین عنوان را به قلم «سید محمدعلی مدرس مطلق» تهیه و مطالعه کنند. مدرس مطلق چهار فصل بخش اول کتاب را به پیشینه مکتب اصفهان و زندگی مؤسسان اولیه آن یعنی میرداماد، شیخ بهایی، میرفندرسکی و در نهایت ملارجبعلی تبریزی اختصاص داده است. بخش دوم هم با عنوان «دوران نضج مکتب اصفهان»، توضیحی درباره جریان‌های فکری سه خیمه اصلی مکتب اصفهان است.

اطلاعات

نام	«حكماء مدرسه اصفهان و مسئله پیدایش عالم»، بررسی نگاه فیلسوفان مکتب اصفهان به علم
کشور	ایران
نویسنده	سعید نظری توکلی